Klibur Poezia sira hosi Hercus Pereira dos Santos

Timór,

Iha-ne’ebé ha’u-nia isin no klamar

Moris atu hamoris moris ida-ne’ebé di’ak liu.


Timór,

Iha-ne’ebé ha’u-nia mehi no esperansa nia hela fatin

Atu fó beran lori hasoru no luta ba moris ida-ne’ebé ho dignidade.


Timór,

Iha-ne’ebé ha’u-nia hakas an no hakarak

Atu tane no serbi emar no rain doben

Ho espíritu unidade nian

Ho hanoin atu fó no fahe ba malu

Iha klamar ida de’it nu’udar timoroan.


Timór,

Iha-ne’ebé ha’u-nia iis hahú dada

Lori moris ho hakmatek no haksolok

Ha’u hakarak mós atu ó sai fatin iha-ne’ebé ha’u-nia iis hahú kotu

Atu nune’e ó Timór maka fatin ne’ebé ha’u-nia isin no klamar nia

Hela-fatin ho hakmatek no haksolok.








Se nune’e ita husu ukun rasik an ida-ne’e ba sé?


Ha’u lahatene atu harohan tan ba sé? Ha’u ta’uk naresin bainhira haree dezenvolvimentu ida-ne’ebé husik hela de’it povu sira ba sorin. Liu-liu povu sira lahatene lee no hakerek ne’ebé terus luta ba rai doben ida-ne’e ninia libertasaun. Ha’u ta’uk de’it bainhira sakrifisiu lori hafoli Timor independente ida-ne’e lakon ninia folin iha konseitu dezenvolvimentu ne’ebé la fó leet ba partipasaun ativu povu hotu rai ida ne’e nian tanba de’it lian ou tanba deit edukasaun ne’ebé maka kuran hanesan rezultadu husi funu no intervensaun polítika okupantes rai seluk nian.

Se nune’e ita husu dezenvolvimentu  ida-ne’e ba sé? Ou se karik ita bele husu ho pergunta seluk ukun rasik an ida-ne’e ba sé? 

Ha’u ta’uk de’it diskriminasaun moris iha polítika emboot sira nian. Liu-liu ha’u tauk ba intervensaun rai liur sira nian iha tempu prosesu dezenvolvimentu ida-ne’e ou iha tempu ita ukun rasik an tiha ona ne’e lori obriga ita atu hakruuk ba sira-nia interese lori sakrifika hikas  povu ida-ne’e nia moris. 

Se nune’e ita husu dezenvolvimentu  ida-ne’e ba sé? Ou se karik ita bele husu ho pergunta seluk ukun rasik an ida-ne’e ba sé? 

Se dezenvolvimentu iha nasaun ida-ne’e nia laran la lao tuir hanesan mehi ida-ne’bé ita hamoris iha tempu luta nia laran. Se nune’e karik esforsu hotu-hotu ne’ebé ita halo durante tempu nakukun okupasaun rai liur sira  nian lakon liutiha de’it tanba konseitu dezenvolvimentu nian?

Se nune’e ita husu dezenvolvimentu  ida-ne’e ba sé? Ou se karik ita bele husu ho pergunta seluk ukun rasik an ida-ne’e ba sé? 

Se estadu haruka sobu povu nia uma, halakon direitu ba rai beiala sira nian, osan povu nian uza lahó kuidadu no hetok at liután povu sira rona de’it osan mina Timor nian, osan ajudu husi rai liur ou ema barak dehan osan estadu nian ohin loron barak tebes mas afinál osan sira-ne’e lakon leet de’it iha anin dezenvolvimentu nian ne’ebé maka sirkula de’it iha sidade laran ou hanesan fali karta joga ne’ebé maka pasa deit husi polítiku-na’in, matenek-na’in sira, ema rai liur sira nia liman. 

Povu sira atu sai fali hanesan haree-na’in ba romanse dezenvolvimentu husi autór polítiku, matenek-na’in sira no malae sira.  

No liu-liu polítiku nain sira, polítiku nain sira-ne’ebé maka kaer rai ida-ne’e nia moris ne’ebé maka define estratejia dezenvolvimentu ba rai ida-ne’e. Se polítiku-na’in sira-ne’ebé maka kaer ukun ou la kaer ukun mesak hanesan de’it se sira la buka atu halo di’ak ba povu nia moris ou at liután se sira nia objetivu halo polítika maka atu hetan de’it ukun lori hariku an no lori fahe de’it projetu hodi naran dezenvolvimentu nian ba sira nia maluk ou ba sira-nia ran maluk entaun ukun rasik an ida-ne’e komesa ona lao iha dalan aat ne’ebé loron ida bele harahun rai no povu ida-ne’e nia moris. Se nune’e ita husu dezenvolvimentu  ida-ne’e ba sé? Ou se karik ita bele husu ho pergunta seluk ukun rasik an ida-ne’e ba sé? 

Tanba ne’e maka ha’u harohan no husu ba Maromak, foho ramelau, foho matebian, foho ba-lulin nudar husar rai ne’e ninian, aten rai ne’e ninian ba matebian sira hotu, ba rai lulik sira hotu atu satan netik rai ida-ne’e no povu ida-ne’e husi moras aat ne’ebé maka naksumik karik iha teoria dezenvolvimentu ida-ne’e nia kotuk ou iha tempu ukun rasik an ida-ne’e nia laran. Atu nune’e dezenvolvimentu ida-ne’e ou karik di’akliu ita dehan ukun rasik an ida-ne’e justu ba povu hotu-hotu. La sura terus ba malu, moris harmonia iha diferensa nia laran, hakmatek, unidade ba nasaun nia diak, ba timoroan nia di’ak, ba ema seluk nia di’ak ou katak ba ema hotu-hotu ne’ebé iha laran di’ak atu moris di’ak iha rai doben ida-ne’e. Sein kualkér diskriminasaun!




















Bainhira              ha’u-nia ain                       sei     sama  iha  rai ida-ne’e

Ha’u-nia      liman                             sei       hasae           ba            lalehan

                         Bainhira     ha’u-nia        liman                                    tane

Ba   leten   as   ne’ebá            ha’u-nia   klamar   mos   sei            harohan

                         Husi ha’u-nia   moris       ida-ne’ebé                    nakonu

Ho     mistériu    oioin      no    karik       ha’u                       atu  hamout

                         Hau    sei    tenta    atu   hamriik    metin   no    lamonu

Iha  Na’i  ne’ebé    maka    sai     nu’udar              ha’u-nia hun no abut.






















Foho lolon

Fatuk ruin

Anin tasi

Tula ba timoroan nia kabaas

Rai Timor nia futuru.


Ó ho ha’u hamutuk

Halo ita hetok sai maka’as

Lori hakarak ida

Iha dame nia laran.


Haree ba!

Iha oin ne’ebá

Iha mehi ida povu  nian

Husu hela ita-nia liman

Hakfilak Timor ba di’ak.


Manu kokorek

Tatoli lia murak ida

Se tilun ba malu rona lisuk

Hadeer

Hasoru

Hana’i

Iha ita-nia rain nia husu.



Ha’u haree iha fulan Abril 2006


Ha’u haree povu ki’ik sira halai

Hadook an hosi violénsia ne’ebé mosu

Ha’u haree karreta nakonu ho ema no sasan

Ha’u haree ema sira ta’uk no triste

Ha’u haree ema sira tanis no halerik

Ha’u haree ema sira hirus no raan nakali

Ba tempu ne’ebé unidade naksalak

Ba ai-riin balu ne’ebé la iha neon

La iha hakarak di’ak atu rona no ko’alia

Atu koopera no buka solusaun

Atu evita laran labele nakali

Ahi-metan suar la bele mosu

Mata-been la bele monu

Iha tempu Ukun Rasik An

Iha tempu atu hadi’a no harii ida-ne’e


Díli 20 Abril 2006








Ha’u rona liaun ida tanis


Ha’u rona

Liaun ida tanis iha ha’u-nia sorin

Mesak no ta’uk.

Ha’u rona ema mukit sira halerik

Husi sira-nia lian ne’ebé nakdedar 

Ha’u rona ema beran laek sira harohan

Iha sira-nia lian mesak-mesak.

Ha’u rona faluk sira-nia matan been tarutu

Tanba laen no oan ne’ebé mate iha funu

Ha’u rona katuas sira iis laek tanba kolen ba Ukun Rasik An

Ha’u rona petisionáriu 595 sira-nia hakilar

Ha’u rona na’i-ulun sira-nia lian kro’at no todan

Ha’u rona povu tomak hateten

Katak iha sira-nia hanoin no iha sira-nia moris

Iha sira-nia isin no klamar sagradu

Iha sira-nia uat no iis

La iha lorosa’e nein loromonu

Tanba rai-Timor ida de’it.


Ha’u rona liaun ida tanis ho mesak no ta’uk

Iha sira-nia konsiénsia rasik no moos

Ne’ebé seidauk hadeer atu husu justisa.


21 Abríl 2006

Ha’u Timor


Loro Sa’e

Loro Monu

Loro Timor.


Lulik Timor

Fatuk Timor

Foho Timor

Bee-matan lulik Timor

Uma lulik Timor

Mahan ba timoroan hotu.


Loro lulik

Loro Timor

Iha loro oioin

Lisan oioin

Hamutuk hametin Loro ne’ebé boot liu

Maka Loro Timor

Rai Timor.


Belun ida husu mai ha’u:

Ó husi loro sa’e ka loro monu?

Ha’u Timor!

Dili 27-03-2006


Tansá ha’u tauk fali ha’u-nia maun-alin sira?


Tansá ha’u tauk fali ha’u-nia maun-alin sira?

Tansá ha’u no sira halai?


Ne’e katak iha buat ruma ne’ebé naksalak ona?

Ou  katak ita lakon sentidu unidade nian

Ou  ita haluha an ho kmo’ok ohin ne’ebé foin mosu

Iha tempu liberdade nian ne’e.


Karik ita maka la iha duni responsabilidade ba Timor nia futuru?

Ou  ita harahun ita-nia responsabilidade ne’ebé ita koko moruk tebes

Iha tempu rezisténsia ne’ebé lori hafoli Timor independente ida-ne’e?


Buat hotu agora hafalun an hela.


Ha’u tauk ha’u-nia maun-alin sira

Ha’u no sira halai la hatene tansá?


Sei to’o tempu 

Atu ita hatene tansá.


22 Abril 2006




Sei iha tiru


Husi ha’u-nia maun-alin sira


Tiru tarutu ba ukun-na’in sira ne’ebé nonook


Ba ukun-na’in sira ne’ebé lakon neon


Ba povu sira-nia problema.




Povu sira-nia problema sempre iha


Karik la bele budu


Atu tempu la bele tarde


Atu hanoin sei malirin


Atu hakarak di’ak sei iha


Selae reen-toos la biban atu basa


Laran la merese atu triste


Mata-been la soi atu tanis.



Sei iha tiru


Husi ha’u-nia maun-alin sira


Tiru nadodon harahun nonok makerek


Hamoris sensibilidade ba problema sira iha tempu oin mai


Tempu ne’ebé ita hotu hakarak


Tempu                               hakmatek                          no                                ksolok.

20 Juñu 2006

Ha’u-nia rain maka ha’u-nia kultura


Ha’u fila hela fali iha ha’u-nia rain

Ne’ebé lakon hosi ema nia hanoin

Ne’ebé lakon hosi ema nia ibun

Ha’u fila tuur fali iha ha’u-nia rain

Iha tasi furin ne’ebé kmo’ok.


La iha ema ida bolu

Ha’u fatin fuik

Hanesan lakon hosi ema nia ksolok

Ksolok ne’ebé moris hori uluk nanis.


Ha’u fila hela fali iha ha’u-nia rain

Ne’ebé lakon hosi ema nia harohan

Ne’ebé lakon hosi ema nia laran

Laran kmaus ne’ebé moris hori uluk nanis.


La iha ema ida haruka 

Ha’u fila hela fali iha ha’u-nia rain

Hodi moris iha moris loron-loron nian.


Ha’u fila hela fali iha ha’u-nia rain

Ha’u-nia rain maka ha’u-nia kultura.


Iha funu nia laran

Ha’u husu ba tiu ida

Saída maka ita hakarak liu?


Hakmatek!

Tiu ne’e hatan.


Tanba hakmatek,

Ha’u bele halo to’os

Ha’u-nia oan sira bele estuda no halimar

Ha’u-nia feen bele buka moris

Liu-liu ami bele moris iha ksolok.


Abril 2006















Katuas ida iha lurón ninin dehan


Ema hotu temi ha’u-nia naran

Maibé ha’u la hatene.


Ema hotu hahii ha’u-nia naran 

Maibé ha’u-nia kabun mamuk.


Ema hotu uza ha’u-nia naran

Maibé ha’u mukit hela.


Ema hotu haklalak ha’u-nia naran

Maibé ha’u mesak hela


Ha’u iha dalan ninin

Hanesan ema rai li’ur.


Ha’u foti lian

Tilun sira taka metin

Sira hanesan ta’uk atu rona

Lian ida-ne’ebé halerik ne’e.


Sira iha lia-loos 

Bainhira sira buka halo di’ak

Atu ha’u bele moris hanesan povu ne’ebé iha dignidade.

Povu katak kbiit loloos.

Klamar sira la’o iha kalan

Buka hela sira-nia fatin

Atu tau sira-nia isin ne’ebé lakon.

Raan ne’ebé turuk hosi sira-nia lalatak

Sempre iha folin ida.


Ema balu ne’ebé moris 

Haluhan tiha ona kalan ne’ebá.


Hirak ne’e lakohi hasé duni klamar ne’ebé isin lakon

Husik hela klamar sira la’o lahó dalan

Iha kalan ne’ebé la hatene ninia rohan.


Iha tilun sira-ne’ebé hakarak atu rona

Klamar sira bisi-bisi lian ida de’it: liberdade; liberdade ; liberdade

Liberdaaaaaadeeeeeee!










Se manu fuik sira bele kanta


No manu aman sira bele kokorek


Balada sira moris iha sira-nia fatin


La’ós katak asu-fuik sira la iha?



Perigozu liu maka entre ema barak


Ida husi sira sente loos liu


No husi sentimentu loos ida-ne’e


Haloos hahalok ne’ebé la loos.



Se maka loos?



Ida-ne’ebé                   la                               haterus                                        povu.

21 Juñu 2006












Klandestinu ida

Lolo liman ba Ramelau

Lolo la to’o

Liman sanak hela

Iha nabilan nia laran

Ema mós la haree.


Rai rahun siénsia i teoria dezenvolvimentu nian

Huu hafo’er klandestinu nia oin

Dada iis la to’o

Mata-been nakonu

Haree hanesan ema sira tau nia ba sorin

Iha prosesu harii nasaun foun ne’e.


Klandestinu ida

Uluk hatene halo sakrifísiu iha kilat-musan nia okos

No sakrifísiu ida-ne’e hanesan lilin

Lakan nafatin iha tempu ukun an ida-ne’e.









Liberdade de’it


Loron ida labarik ida...

Ksolok ida.


Loron ida joven ida...

Esperansa ida.


Loron ida katuas ida...

Hakarak ida.


Loron ida povu sira dehan

Liberdade de’it to’o ona!


5 Juñu 2007












Mehi


Hasoru ho realidade ida

Husik imajinasaun hotu

Haree ba futuru

Ema ida la fó hatene.


Husi foho hun

Suli bee mota

Husi rai hun

Moris hakarak ida.


Abu-abu foho tutun

Falun ema nia isin 

Maibé la iha buat ida

Falun metin ema nia mehi.


Lia-fuan mós ko’alia

Iha rai nia hakmatek

No sei to’o tempu

Atu naroman haroman ema

Tuir dalan ne’ebé maka iha.





Mehi ba rai ha’un


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira halimar ho tasi nia furin

Iha tasi Timor nian.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira bele sinte

Hosi sira-nia isin lolon

Moris anin Timor nian.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu ema boot sira

Leno an hosi labarik sira-nia klamar.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu hosi labarik sira

Habelar mundu labarik nian

Ne’ebé la fó fatin ba violénsia.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira moris haksolok

Iha sira-nia hakmatek nia laran.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira lahó ta’uk

Hatudu sira-nia murak.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira nani iha sira-nia hanoin rasik

Ne’ebé luan, kle’an, badin no rohan laek.


Mehi ba…!

Rai ha’un

Atu labarik sira bele moris

Iha sira-nia mehi rasik.










Tia ferik ida nia harohan


Tia ferik ida ho lipa naklees belit iha isin krekas

Kosar metan sulin nadodon husi nia oin namkurut

Tuur iha lurón ninin lori foti liman hasa’e ninia harohan.


Oh Na’i!

Kiak maka mate klamar

Ne’ebé metan no nakukun loos

Oin aat no ruin nakrekat

Mate klamar husi atus ba rihun

Tokon ba nanun

Hanesan fatuk ruin maran dekor.


Oh Maromak!

Mate klamar oin aat tebes

No kiak maka mate klamar oin aat tebes

Maka rai mamar

Maka tahu

Oh Maromak

Ema sei hakilar

Sei halo revolusaun

Sei haka’as an

Lori sai husi terus nia laran.



Na’i!

La’ós mós katak kiak maka dalan

Lori hetan na’ok-teen sira

Tanba iha-ne’ebé sei iha kiak barak

Iha-ne’ebá iha mós na’ok-teen sira-nia fatin.


Oh Na’i!

Kiak maka ai-tarak

Ai-tarak ne’ebé haree la kro’at

Maibé halo ema isin sempre tuur la hakmatek

Kiak maka manu loriku lian

Lian iha luhan ida-ne’ebé ema sira ne’ebé ho lian ne’e

La tau matan no halo fali sai múzika lori dansa

Dansa iha rai-ne’ebé sei kalan nakukun

Iha ruin-ruin sira-nia leten

Iha halerik nia laran

Iha mata-been nia okos.


Oh Maromak!

Lolo hela karik liman mai

Atu la iha tan kiak ne’ebé maka mate klamar

Oin-aat no ruin nakrakat iha mundu ida-ne’e.  





Hadomi

Hadomi katak husik ema ne’ebé ita hadomi ne sai nian an rasik. Husik nia livre halo buat ne’ebé mak nia hanoin katak diakliu ba nia.

Hadomi ne la’ós atu limite nia liberdade atu moris. La’ós mós atu bandu nia labele halo ida ne ou tenke halo ida ne’ebá. Tanba se nia hadomi ó i nia sei hadomi de’it ó. Se nia hadomi tan ema seluk, ne hatudu katak nia seidauk hetan nia domin loloos. Ho nune’e maka nia iha liberdade no direitu tomak atu buka nia domin loloos. Loron ida bainhira nia hetan ona nia domin loloos, nia sei la buka tan ona domin seluk.

Se ema ida dehan katak nia hadomi tebes ó no nia jura katak nia hadomi tebes duni ó mas depois nia sei hadomi  tan ema seluk, ne’e tanba karik nia seidauk fiar ba ó. Mezmu nune’e mos nia iha nafatin liberdade no direitu atu buka nafatin doben seluk ne’ebé maka nia hakarak atu fiar. Bainhira nia hetan ona, nia sei fiar de’it ba doben ne’e. Ou se ema dehan ba ó katak nia hadomi tebes ó maibe depois nia dehan ba ema seluk fali katak nia lahadomi ó ne’e katak nia seidauk duni hadomi ó ou karik mos nia hakarak atu uza liu de’it ó lori hamaluk nia iha momentu ne’ebé maka nia mesak ou iha momentu ne’ebé maka nia presiza atu pasa tempu netik ho ema ruma. Iha razaun oioin mas liu-liu maka nia hanesan buka hela doben ne’ebé maka di’akliu ba nia no ne’e nia iha nafatin direitu no liberdade atu buka doben ne’ebé di’akliu ba nia.

Domin ne prosesu ida. Prosesu ida-ne’ebé ó buka doben ne’ebé loos ba ó nia an iha moris ida-ne’e.

Ema barak sai frustradu tanba sira hakarak atu sira-nia doben hadomi de’it sira. Se ema ruma hetan doben ne’ebé hadomi de’it sira ne’e ksolok boot ida no sira merese atu haksolok iha domin nia laran ho doben di’ak ne’e.  Maibé karik ó-nia doben hadomi mós ema seluk no ó hakarak kaer nia nafatin, ó tauk atu lakon nia, ó lakoi tebes atu husik nia maka ó sei sai stres no ó bele hetan susar ba ó nia moris rasik. Iha-ne’e liu-liu ó taka ó nia an ba posibilidade ba domin seluk ne’ebé karik sei di’akliu. Tebes duni no ó iha duni razaun tauk atu lakon nia. Mas biar nune’e se nia iha hakarak boot lori buka fali doben seluk karik, ó iha kbiit atu tahan nia? Lae!  Ó la iha kbiit liu, nein uitoan mós lae. Tanba nia iha kbiit maka’as liu ó. Ninia kbiit maka’as ne’e maka ninia hakarak ne’ebé boot atu hetan domin loloos ba nia. No nia iha duni direitu no liberdade atu hetan doben ne’ebé maka loos ba nia moris.

Ne’e duni ó lalika hanoin atu terik nia hakarak, se nia hakarak atu buka tan doben seluk. Domin nunka bele obriga nein bele atu kontra. Tanba domin ne’e hanesan bainhira ó halo ó nia uma di’akliu ó halo iha fatin ne’ebé mota la liu. Ho nune’e bainhira udan boot ó husik bee mota la’o tuir ninia dalan. La presiza tan ona ó atu halo moru boot lori haleu ó nia uma. Tanba se karik ó halo ó-nia uma iha bee-dalan, loron ida kleur ou lais, mota sei tun sobu no estraga moru ne’ebé ó ho orgullu harii ne’e no ó nia uma sei naksobu. Ó keta hanoin atu kontra mota nia dalan. 

Domin ne’e dalaruma bele forte liu fali bee mota no bele halo estragus boot liu duké bee mota halo. Ho nune’e maka ó keta hanoin atu kontra domin ne’e. Mas moris hamutuk ho domin iha harmonia nia laran. Katak idak-idak moris tuir idak-idak nia dalan iha domin ne’ebé la hanoin atu kontra ida seluk nia hakarak. Ho nune’e moris ne’e sei sai kmook liután. Idak-idak respeita idak-idak nia an. Nudar ema ita nunka bele hanesan. 

Se ó-nia moris kontráriu fali ho ida seluk nia hakarak. Entaun sei la iha harmonia iha imi rua nia moris. Importante maka ó hatene relasiona ho domin ne’ebé maka iha mezmu ó hasoru obstakulu oioin iha ó-nia moris. Maibé importante liu maka ó tenke fiar ó-nia an rasik katak ó mós di’ak no ó bele hetan doben ne’ebé maka di’ak. Lapresiza hetan doben ne’ebé perfeitu nein hetan “true love”. Naran katak ó hetan domin loos ho ema loos. 


Lisboa, 12/06/09

Hercus Santos

















Trajedia fulan Abril 2006


Timor tanis

Haree ran naksulin

Husi ema sira-nia liman

Ne’ebé kaer rama-ambon no kilat nakrakat ba malu.


Dili,

Ahi-suar metan hamaluk kilat musan sira

Buka halakon ema nia moris

Ema nia direitu

Ema nia dever

Ema nia liberdade.


Ema hotu halai buka fatin di’ak.


Mate

Ta’uk

Halerik

Laran-susar

Mosu hosi ukun ne’ebé haluhan povu nia folin.


Tanba ne’e povu rona mai!

Ukun na’in ne’e hanesan ai-fariña

Ne’ebé tau iha bandeija leten

Se ó koko hili han ai-fariña

Maibe afinál ai-fariña ne’e moruk

Karik ó sei han nafatin?


Lalika hatan agora

Tanba ema balu karik hafuhu hela ó

Naran katak to’o ona atu ó hatene de’it.


Ema seluk la bele hatene

Ó rona!


28 Abril 2006
















Haree mutin iha fatin hotu-hotu

Ha’u-nia laran haksolok.


Mutin katak moos.


Ha’u ta’uk de’it bainhira iha liman metan

Nakrakat ne’ebé tuituir hela

Tanba metan katak nakukun

No nakukun katak ema bele halo buat hotu-hotu.


Mutin la’ós metan.


Mutin,

Mutin!


Metan,

Metan!


Mutin kahur la di’ak ho metan

Mutin i metan mai husi hun ne’ebé ketak-ketak

Liu-liu mutin sei la husik atu metan mai hafoer

Ba ne’e ita hotu bele laran hakmatek.




Iha-ne’e

Fatin ida-ne’e

Natar luan natoon

Biar rai bokur tebes

Hare sira namlaek hela

Iha loro matan nia okos.

Haree ba hanesan

Sira nafatin hanehan

Anin hetok halo sira hakilar, halerik, tanis

Rona naresin iha-ne’e.


Tebes

Imi-nia abut la mate

Ho kbiit maka’as duni

Dolar rai okos

Hetan bee turuk ida

Imi sei hadeer buras

Lori halo mudansa di’ak ida ba moris.









Manan Moris


Iha momentu ne’ebé tempu halai dook husi ita-nia an

Hamaluk ho imajinasaun sira

Sempre iha hanoin ne’ebé oin-oin

Atu hametin moris ne’e

Iha futuru ida-ne’ebé presiza atu manan

Iha prezente ne’ebé presiza hamoris

Iha pasadu ne’ebé presiza simu 

Ho aten boot haksolok biar kanek no aat

Hamosu ta’uk atu hakat iha moris ida-ne’e

Sempre hafalun ho ibun lahirak ida

No fiar nafatin atu haree 

Atu hanoin

Atu moris

Iha moris ne’e

Ho di’ak no ksolok hela de’it.










Timor ita rain


Ha’u sei hananu

Ba foho sira

Fatuk inan no fatuk oan

Ba balada sira

Ba rai kutun sira

Matebian sira

Mate-klamar sira

Ba uma fukun hotu-hotu

Katak rai Timor 

Rai ita nian.


Hananu hamutuk ho manu fuik sira-nia lian

Hamutuk ho tarutu be turuturuk sira

Ho lian babadok

Ho labarik sira-nia hamnasa

Katak rai Timor

Rai ita nian.

Loriku sei hananu

Asu sira sei hatenu

Atu fó hatene

Katak rai Timor

Rai ita nian.


Ha’u kontra Maromak?

Ha’u kontra Maromak?

Lae!


Oinsá ha’u bele kontra 

Ida-ne’ebé maka sai hanesan abut no hun

Ba ha’u-nia moris?

Se ha’u hanesan surat tahan mutin ida

No Na’i maka hakerek-na’in

Ne’e lahatudu ona katak ha’u entrega tomak

Ha’u-nia moris ida-ne’e ba Na’i-nia planu?


Oinsá maka surat tahan mutin ida

Halai ses husi hakerek na’in ninia liman?

Oinsá maka surat tahan mutin ida 

Bele la simu hakerek-na’in ninia hakarak?

Oinsá maka surat tahan mutin ida 

Bele kontra hakerek-na’in ninia hanoin atu hakerek?

Tanba se karik hakerek-na’in hakarak hakerek frase ida

Surat tahan-mutin la iha lian atu hasa’e

La iha liras atu semo

Nein iha ain atu halai. 


Ha’u konrta Maromak?

Lae!


Husi ha’a-nia kuran no kbiit 

Husi ha’u-nia susar no ksolok

Husi ha’u-nia tanis no hamnasa

Ha’u sempre hamutuk iha Ita-Boot

Ou mezmu ha’u besik atu lakon ou lakon ona karik

Ha’u-nia esperansa ba Ita-Boot

Ha’u nafatin buka hamutuk ho Ita-Boot

Ou karik mezmu ha’u sala hasoru Ita-Boot nia domin

Ha’u kontinua hamutuk ho Ita-Boot

Satán ha’u-nia isin no klamar Ita-Boot futu metin tiha ona

No ha’u labele ona dook husi Ita-Boot

Ho nune’e husi loron ba loron

Ha’u sei hahú sai di’ak liu

Atu ha’u bele reprezenta Ita-Boot nia ilas iha moris ida-ne’e

Atu ha’u bele sai ona Ita-Boot nia manu-ain lori habelar Ita-Boot nia domin

Ne’ebé maka boot liu buat hotu-hotu iha mundu ida-ne’e

Tanba domin Ita-Boot nian ne’ebé hatene perdua no fó hikas kbiit

Atu ha’u hamriik husi nakukun salan nian la’o hikas naroman Ita-Boot nia dalan ne’ebé maka fó ksolok loloos ba ha’u-nia isin no ha’u-nia klamar. Tanba afinál iha ha’u-nia moris ida-ne’e buat hotu-hotu ne’ebé maka ha’u buka maka buat hirak ne’ebé bele fó ha’u ksolok loloos ba ha’u-nia isin no ba ha’u-nia klamar. Karik liu-liu ba ha’u-nia klamar tanba ha’u fiar katak se ha’u-nia klamar haksolok ha’u-nia isin sei tranzmite ksolok ida-ne’e. 


Ha’u kontra Maromak?

Lae!

Tanba Maromak mak ksolok ne’e ninia hun loloos.

Ha’u bele la’o buka hetan ksolok iha mundu ida-ne’e

Mas se ha’u la la’o iha iha Maromak ninia mahon

Ha’u sei la hetan ksolok loloos

Ou iha ema balu dehan katak ksolok loloos ne’e iha ha’u-nia laran

No hanoin ida-ne’e loos tebes katak buat hotu mai husi ita nia na rasik

Ksolok mos mai husi ita nia an rasik

Biar nune’e, se ha’u la hamahan an ba Na’i-nia domin

Ha’u-nia esforsu sira hotu namlele hela iha anin mundu ida nia leten

Se ha’u la husik Na’i marka prezensa iha ha’u-nia moris

Kleur ou lalais moris ida-ne’e sei sai bosan, lakon sentidu, la iha sabor.

Moris lahó Maromak bele sai fali hanesan bee-matan ida-ne’ebé bee la naksulin ou hanesan ai-hun di’ak ida-ne’ebé la fó fuan.  


Entaun se ha’u kontra Maromak? 

Lae!












Ha’u iha Ita-Boot


Ha’u-nia Maromak

Iha Ita-Boot futar oin

Ha’u ema laek ida

La iha buat ida

Ha’u bele subar hosi Ita-Boot.


Ha’u koko helik

Iha kle’an tasi ha’u laran nian

Maibé ha’u-nia fuan 

Ita-Boot haree borus.


Ha’u fila halai

Ba lalatak foho tutun ha’u klamar nian

Iha-ne’ebá Ita-Boot mós iha.


Ha’u la iha kbiit tan

Halai dook hosi Ita-Boot

Ita-Boot nia liman santu

Hamahan tuir to’o ha’u klamar nia rohan.


Ita-Boot hatene liu ha’u

Liu fali ha’u an rasik.


Hosi ha’u-nia sala

Ha’u hakruuk moe

Fila ba Ita-Boot

Tanba iha Ita-Boot ha’u isin no klamar hakmatek.


Ha’u hanesan surat tahan moos ida

Ita-Boot maka hakerek na’in.




















Ó-nia    auzénsia

karik atu sai fali hanesan  isin ida-ne’ebé la iha klamar,

mota ida-ne’ebé la iha bee,

poezia ida-ne’bé la iha gostu. 

Karik ha’u bele kaer Ó, 

ha’u sei iha vizaun seluk ida ba mundu ida-ne’e,

karik moris ida-ne’ebé seluk,

moris di’ak ida no umanu liu. 


Maibé se mak ha’u atu bele komprende Ó?


Hau fiar Ó,

sôke dalabarak ha’u-nia frazilidade nu’udar ema,

ezije resposta ida ba Ó ninia ezisténsia.

Maibé se mak ha’u atu bele komprende Ó?













Malirin oho ha’u


Hau malirin tebes

Lakon hakarak

Baruk 

Matan dukur

Estuda la diak

.Hau susar tebes

Hela iha fatin ida-ne’ebé loron manas kuran

Malirin harahun ha’u 

Oho ha’u

Ha’u sai oin-seluk fali

Lahanesan uluk ida-ne’ebé ema hotu hatene

Agora bainhira ha’u kaer livru estudu nian

Hanesan fali ha’u hemu ai-moruk toba nian

Ah hau stress tebes!

Kafe hemu barak lahalo buat ida

Lakon ninia efeitu ou atu dehan di’ak liu 

Kafé ninia efeitu maka halo de’it ha’u nia laran nakdedar 

Fuan fekit makas

Isin lahakmatek

Iha momentu estudu nian

Kafe folin laek liu.


Hau nia laran moras tebes

Mesak-mesak ha’u tanis dalabarak

Hakilar mas hau lakon hau nia lian

No karik di’ak liu ha’u nonok?

Husik ba ema sira iha liur ne’ebá hakilar netik

Se ha’u-nia lian la lian sira nian lian netik

Atu nune’e hau hatene katak moris sei iha

Husik ba maluk estudante iha ha’u-nia kuartu sorin hamnasa netik

Atu hau rona ho nune’e hau hatene katak sei iha esperansa ba loron aban.


19 de Junho de 2010








Ha’u-nia orasaun 


Na’i ha’u-nia Maromak

Keta halo ha’u haree de’it ba ha’u-nia an

Iha liur ne’ebá iha ema barak hein hela ha’u

Atu hamnasa hamutuk ho sira ou karik atu tanis hamutuk ho sira

Moris ne’e la’ós mai ha’u de’it

Moris ne’e ba sira mos

Mai ami hotu-hotu

Ha’u hanesan sira

La iha diferensa buat ida

Se ha’u iha buat ne’ebé maka sira la iha

Halo ha’u atu fó ho nune’e sira mós iha buat ne’ebé ha’u iha

Se ha’u la iha   ha’u hatene katak sira sei fó atu nune’e ha’u iha

No liu-liu Ita-Boot sei fó liu husi sira

Liu husi natureza

Mundu ida-ne’e

Tanba moris ne’e rasik katak fó no simu

La iha ema ida moris mesak

Ho nune’e husik ha’u sai ba liur ne’ebá

Atu hasoru ema sira ne’ebé maka hein hela ha’u

Tanba ha’u presiza sira no sira presiza ha’u

Iha moris ida-ne’e.

20 de Junho de 2010
















Bainhira ha’u-nia ain sei sama iha rai ida-ne’e

Ha’u-nia liman sei hasae ba lalehan

Bainhira ha’u-nia liman tane

Ba leten as ne’ebá ha’u-nia klamar mos sei harohan

Husi ha’u-nia moris ida-ne’ebé nakonu

Ho mistériu oioin no karik ha’u atu hamout

Hau sei tenta atu hamriik metin no lamonu

Iha Na’i ne’ebé maka sai nu’udar ha’u-nia hun no abut.






















Karik loron ohin maka loron ikus ita-nia hasoru malu nian?

Bele mós.

Ne’e duni ha’u hakarak rei ó i hakuak ó molok atu tempu ida-ne’e liu.

Tanba liu tiha ita-nia hasoru malu loro ohin nian ida-ne’e 

La iha ema ida hatene saida maka sei akontese.


Ha’u bá i ó hela

Ha’u hatene katak ó hela ho saudades mai ha’u

No ha’u mós sei iha saudades ba ó


Ita na’in-rua iha saudades ba malu iha mundu ida-ne’e


Sôke fatin ne’e maka dook loos

Moris mós susar tebes

Pasiénsia!

Ha’u-nia doben

Ha’u bá i ó hela.

Maibé saudades ita-rua nian nafatin.


Dili,5 Fevereiru 2009 









Ha’u hamriik iha-ne’e

Ha’u haree la iha fatuk ne’ebé maka la nakfera

Ha’u mesak iha rai ida-ne’ebé seidauk sai ha’u-nia belun

Ha’u haree buat barak sei foun hela

Ha’u- nia matan sei tomak   seidauk toman.


Iha fatin foun ida-ne’e

Ha’u isin terus no ha’u klamar halerik

Moris seidauk hamaluk di’ak

Sei lori tempu no tempu semo la sinte

Buat ida la bá oin hanesan nafatin hela de’it.


Mai nakonu ho esperansa

Hetok maluk barak mos rai hela fiar

Iha kbaas todan   dalan ba oin hare hanesan atu nakukun

Loro-matan la mosu  fulan kalan nabilan lao liu tiha ona

Fitun sira nia naroman ne’ebé ha’u hakarak atu soi

Lakon husi ha’u nia moris no ho nune’e ha’u-nia moris susar

Matan-been la monu mezmu laran hakarak atu hakilar tanis ba foho sira

Katak ha’u sempre hadomi ó no liu-liu tanis atu bele haluhan ó nia promesa sira

Ne’ebé ó dehan katak loron ida ha’u fila hakuak ó lori dehan: Noi ha’u maka ne’e.


Ha’u haree fatuk rahun 

Nakfilak sai rai-rahun

Ha’u haree ó-nia liafuan sira 

Lakon iha tempu

Kleur   pasiensia la iha atu hein

Ou karik hanesan rai rahun ne’ebé anin bele hú tun sa’e

Nune’e ó-nia liafuan sai leet de’it sein sentidu

Namlele lakon iha ó-nia laran rua-rua konabá domin.


Ohin ha’u hamriik 

La fo sala ba ó   komprende ó-nia situasaun no ó-nia hili

Naran katak buat ne’e maka di’ak liu ba ó

Ha’u husik ó ho laran mos no di’ak

La’o hakat ba oin

Tanba moris mos la’o ba oin mezmu moris ne’e todan ida

Satan ha’u iha-ne’e hanesan lori hela naha ida 

La’o la hatene nia rohan   susar   todan.


07 Maiu 2010

Ha’u haree ema sira hamutuk

Iha sidade ida-ne’ebé maka mutuk

Husi dalan ida-ne’e nia klaran

Mata-been besik ona atu hamaran.


Rai ne’e nia esperansa tara

Ba ita timoroan sira

Naha todan ita hulan

Biar iha tempu ne’ebé maka kalan.


Ohin ita-nia rain ita tenta atu haroman

Ho nune’e di’akliu soe tiha buat ne’ebé maka tuan

Selae ran nafatin nakfakar

Tanba de’it maluk balu ninia nakar.


Bainhira tali unidada karik besik atu kotu

Ita tenki hamutuk lori futu

Ho néon ida no laran malirin

Atu nune’e timoran nia naran nafatin morin.









Domin loos

Domin loos ne’e dalaruma eziste dala ida. Bainhira nia lakon, nia lamosu tan ona. Bainhira nia bá, nia la fila tan ona. Se ita hetan domin loos ida ne’e sorte diak ida  i bainhira ita fó domin loos ida ne’e grasa ida. Karik ema hotu la hetan domin loos no karik ema hotu la iha kbiit atu fó domin loos. Se ita hetan domin loos, haksolok ba! Tanba se ita hetan, ita merese duni atu haksolok. Ou se ita iha kbiit atu fó domin loos, orgullu ba! Tanba ita soi kbiit ida ne’ebé furak tebes iha moris ida ne’e.

Ema barak buka domin loos no ema barak mós buka hela atu fó domin loos. Maibé tanbasá maka sei iha ema barak maka sei tanis no laran moras ba domin. Tanbasá maka ema barak sei halo traisaun no bosok iha domin. Karik ema hirak ne seidauk hetan ema loos atu fó domin loos. Ou karik buat ne’ebé ita presiza atu halo iha mundu domin nian maka hatene oinsá simu ita nia an loloos lori simu ita-nia doben nia an loloos iha espíritu domin loos nian ida. Ou karik domin loos mos hanesan prosesu ida ne’ebé maka buka atu hamoris beibeik no banafatin. Buat ne’ebé maka ita presiza mós maka akompaña domin loos ne’e ho kuidadu di’adi’ak lori lao ba oin to’o moris ida ne’e nia rohan. Selae, domin loos ne’e bele sai hanesan fali sasan ne’ebé maka frájil ne’ebé maka bainhira nia monu, rahun no susar atu hadi’a hikas. Ou karik domin loos mós bele sai hanesan tempu ne’ebé maka bainhira nia lao liu, nia la fila tan ona. Ou bele mós karik domin ne’e mosu hikas fali, no hanesan mós tempu dala barak bele mosu ho tempu ne’ebé tarde liu ona. Tanba karik bele mós domin ne’e hanesan moris ne’ebé maka lao hela daudaun. Nia lao ita la sinte buat ida. Nia liu maka ita foin arrepende.

Maibé kmook liu maka bainhira ema ne’ebé buka domin loos bele hetan duni ema ne’ebé maka buka atu fó domin loos  atu nune’e moris ne’e bele sai furak liu iha espíritu domin nian ne’ebé maka lolos duni.

Braga 12-01-10

Hercus Santos










Nia loke nia matan, laran no klamar lori hare mundu ida-ne’e husi sikun ida ne-ne’ebé diferente. Atu tempu bainhira lao la husik nia mesak atu lori hasoru no hakuak moris ida-ne’e. Ho nune’e moris ne’e  bele sai diak liu husi ninia esperansa nebe moris iha luta ba mudansa ida ba moris ida. Tanba moris ida-ne’e presiza atu hamoris liuhusi luta loron-loron ne’ebé maka la para selae moris sai maran, nakukun, susar no lakon.

























Uluk  ita hamutuk

Buat mesak tasak-tasak

Ohin loron ó hetan osan butuk

Ó nega ha’u matak-matak.


Fofoun ó promete naresin

Hetan ona ó han mesak

Husik ha’u iha dalan ninin

Ó hanehan ha’u kabetak.


Funu ema tulun besik atu lamalai

Terus mesak lahakiduk

Ukun rasik an ona ha’u ema hasai

Moris ne’e nafatin susar no moruk.


Wooouuu ha’u sei hakilar

Atu moris ne’e sai midar 

Iha loron foun ida-ne’e.










Mutin, morena, metan?

La importante!

Fuan?

Maka ita banati.


Liur?

Lafolin!

Halibur?

Mundu nia murak naksulin.


Mutin, morena, metan

Fuan

Folin

Naksulin


Lahatene ó?


Ha’u mutin, morena, metan

Iha fuan

Ne’ebé maka folin

Iha moris ida-ne’ebé sei naksulin.


Lahatene ó?





Malirin

Ha’u iha-ne’e


Ha’u iha-ne’e

Malirin


Ha’u malirin iha-ne’e


Iha-ne’e

Ha’u malirin

Malirin

Malirin


Ha’u iha-ne’e malirin.














Ha’u lahatene konabá domin 


Ha’u lahatene konabá domin. 

Se domin maka ohin hau sinte iha ha’u-nia sorin ó la iha 

Se domin maka ha’u iha saudades ba ó 

Se domin maka mata-been triste nian tanba ha’u laharé ó tempu barak ona 

Se domin maka ha’u lakoi atu lakon ó 

Se domin maka ha’u-nia hakarak atu ó sempe iha ha’u-nia sorin. 


Ha’u lahatene kanabá domin 

Se domin maka ha’u simu ó-nia an tomak 

Iha tempu hotu-hotu husi ó nia-moris ida-ne’e 

Tempu susar no ksolok nian 

Tempu ohin no no tempu oin mai 

Entaun ha’u bele dehan katak ha’u hadomi ó. 


Braga 8-12-09

















Ha’u hein

Tanis 

No Hakilar.


Ema ida la mai

Tanba sidade ida-ne’ebé ha’u horik ba

Ema la iha.


Ha’u hein

Tanis

No hakilar makas liután.


La iha ema ida maka rona

Tanba sidade ida-ne’ebé ha’u hela ba

Ema hotu husik mamuk.


Ha’u hein

Tanis 

No agora di’akliu ha’u nonok

Tanba ha’u hakilar

Ha’u-nia lian la lian

Iha ema sira-nia tilun ne’ebé maka diuk.






Ha’u lakoi ha’u-nia an atu sai surat tahan 

Ne’ebé ema atu lulun sai ki’ik

Se iha ema ruma atu lulun karik   ha’u sei brani hamriik

Ha’u sei hakilar lori tahan

Iha Maromak ha’u sei bele halai sai biar iha dalan ne’ebé kloot

Ho nune’e ha’u-nia klamar sei haboot

Karik Maromak maka hakerek

Ha’u-nia dalan moris sai makerek

Ho kór oioin ne’ebé maka furak

Ha’u sei hakarak.


Ha’u hakarak de’it sai surat-tahan

No Na’I maka sai hakerek-na’in.








Comentários

Mensagens populares deste blogue

Língua Portuguesa em Timor-Leste: Entre o sonho e a realidade depois de 10 anos da sua independência.

O Problema da Excepção Cultural nos Tribunais

A Tua Voz Senhor