Governo dos Deputados

Hosi Hercus Pereira dos Santos
 
                Títulu ba artigu ne’e ha’u foti hosi liafuan hosi Sua Excelencia Primeiru-Ministru Dr. Marie Alkatiri nian bainhira ko'alia iha loron dahaat (loron ikus) aprezentasaun programa Sétimu Governu Konstitusionál iha Parlamentu Nasionál tuir artigu 108 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste haruka.
           Ita hotu akompaña debate ba apresiasaun hosi Parlamentu Nasionál ba programa Sétimu Governu Konstitusionál iha-ne’ebé hala'o iha ambiente tensaun ne'ebé maka makas tebes. Debate sira-ne’e hatudu indikasaun ne’ebé maka di’ak tebes ba maturidade polítiku na’in sira nian no lori fó ezemplu ba populasaun sira no liu-liu ba simpatizante no militante partidu polítiku sira atu hatene moris iha diferensa polítika nia laran no liu-liu ba demokrasia ne'ebé maka ita hotu hakarak atu hari no haburas iha rai doben Timor-Leste no moos imajen di’ak ida ba mundu katak Timor-Leste valoriza duni espíritu demokrasia nian iha prosesu konstrusaun Estadu Direitu ida-ne’ebé ita hanaran Repúblika Demokrátika Timor-Leste.
   Ita hotu haree katak partidu koligasaun ba Formasaun Governu ho Partidu Bloku Aliansa Maioria Parlamentár, hotu-hotu, buka atu defende no kontra programa Sétimu Governu Konstitusionál tuir idak-idak nia interese. Sira hotu buka razaun oioin lori fundamenta sira-nia interese polítiku. Maibé sira hotu, hanesan baibain, hateten katak sira defende interese povu nian; moris di'ak povu nian.
               Finál hosi debate loron haat nia laran maka mosu rejeisaun hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár ne'ebé pasa ho votos a favor 35 no votos kontra 30 ho nune’e maka Programa Sétimu Governu Konstitusionál rejeitadu. Ho nune’e maka lori Sua Excelencia Primeiru-Ministru hasai espresaun ida katak Governo dos Deputados.
         Hosi pontudevista separação dos poderes, trias politica, mezmu hahú kedas hosi Aristoteles, Políbio, John Locke mai to’o Montesquieu ne’ebé hadi’a konseitu separação dos poderes ne'ebé maka ita agora hatene kona-ba podér lejizlativu, podér ezekutivu no podér judisiáriu no ita hotu hatene moos katak podér tolu sira-ne’e idak-idak independente hosi ida seluk mezmu iha interdependénsia ba malu. Se tuir doutrina Igreja Katólika karik ita bele dehan katak hanesan Santíssima Trindade, ketak-ketak maibé ida de'it bainhira sira hala'o sira-nia knaar iha Estadu Direitu ida de’it nia laran órgão do estado sira ne'e independente maibé iha interdependénsia ba malu. Enkuantu iha Timor-Leste no ha'u tuir hanoin hosi Profesór Pedro Bacelar de Vasconcelos no Ricardo Sousa da Cunha katak Timor-Leste moos adota Sistema Semi-Prezidensiál no ha'u hanoin tanba ita iha influensia hosi Portugál ne'ebé tuir Sistema Semi-Prezidensiál hanesan tuir hanoin hosi Jorge Miranda (Manual de Direito Constitucional, tomo I, ps.360/361) ita tenke hatama tan podér ida seluk maka Presidente da República iha-ne’ebé Gomes Canotilho e Vital Moreira hanaran Presidente da Republica nu’udar quarto poder. Iha nasaun balu ema hanaran sosiedade sivíl nu’udar quarto poder no Profesór Pedro Bacelar Vasconcelos moos bainhira hakerek kona-ba Separação dos Poderes iha Konstituisaun Amerikana nian Profesór Pedro Bacelar Vasconcelos moos temi katak Administracao iha Estados Unidos da América nu’udar kuartu podér la iha naran no la iha oin (Vasconcelos, Pedro Carlos Bcelar; A Separacao dos Poderes Na Constituicao Americana, Coimbra Editora, 1994, p. 16). Iha sistema sira-ne’e hotu ita sei hetan maka buat ida hanaran Controle Parlamentar do Governo. Maibé se ita hakarak hamosu konseitu ho naran Governo dos Deputados nu’udar espresaun ida-ne’ebé hatudu katak Governu nu’udar ezekutivu, iha kontrolu makas tebes hosi Parlamentu Nasionál iha-ne'ebé Governu nia moris no lala'ok prinsipál sira hotu depende ba Parlamentu Nasionál. Ho lian seluk ita bele dehan katak Governo dos Deputados hakarak lori hatudu katak Governu nia moris tomak depende ba deputadu sira iha Parlamentu Nasionál ita bele komprende; komprensivel. Sua Excelencia Primeiru-Ministru dehan katak ninia governu hanesan infantisídiu. Seidauk moris oho tiha ona. Tanba ne'e ita bele kompara hanesan iis ba ita ema, Parlamentu Nasionál maka iis ba Governu ou ita bele dehan Parlamentu Nasionál maka Maromak no Governu maka ita ema. Iis ita ema nian mai hosi Maromak no iis governu nian mai hosi Parlamentu Nasionál kuandu Parlamentu Nasionál hasai tiha iis hosi Governu entaun Governu moos mate; monu. Parlamentu Nasionál oho Governu. Ou liafuan Sua Excelencia Primeiru Ministru nian governu ne'e hanesan bebé iha inan nia knotak seidauk moris oho tiha kedas; infantisídiu. Parlamentu Nasionál lakohi fó tempu atu governu ne'e bele moris lai; oho kedas; infantisídiu.
                Bainhira ita haree di’ak-di’ak iha prátika ukun Estadu Direitu Demokrátiku ida nia laran mezmu iha Sistema Monarkia Parlamentár ukun Parlamentu Nasionál nian makas tebes hahú kedas hosi Senadu iha Roma ne'ebé dalaruma bele hamonu konsul ida. Iha Parlamentu iha estadu europeu sira seluk ne’ebé muda hosi Monarkia Absoluta ba Monarkia Parlamentár iha-ne’ebé Parlamentu iha papél importante tebes. Hanesan matenek na'in hanesan Dra. Maria Moreira dehan katak ukun Parlamentu nian sai forte iha Inglaterra hahú iha tinan 1265 bainhira Simón de Montfort manan funu hasoru Henrique III iha batalha de Lewes. Nia dehan katak hahú sékulu XIII ukun Parlamentu nian naklekar ba nasaun sira iha Europa. Ukun Parlamentu nian moris lori limita ukun Liurai nian. Liurai la bele halo buat ida se la konsulta ho Parlamentu ou Liurai la bele halo buat ida se Parlamentu kontra. Iha asuntu balu Liurai halo tuir desizaun Parlamentu nian. Limitasaun ukun Liurai nian ita bele haree iha Bill of Right hosi Inglaterra ne'ebé maka sai moos nu’udar fonte prinsipál ba protesaun Direitus Umanos iha mundu. Iha parte seluk, iha Sistema Prezidensiál iha-ne'ebé Presidente da Republica nu’udar moos Chefe do Governu iha kontrolu hosi Parlamentu makas tebes ba atividade governu nian no até iha kazu grave Parlamentu Nasionál bele halo impeachment lori hamonu Presidente da Republica. Ita bele foti hanesan ezemplu hosi ita-nia nasaun viziña Indonézia iha-ne'ebé iha impeachment hosi Parlamentu Nasionál lori hatún lider karizmátiku Nahdatul Ulama nian Gus Dur hosi Presidente da Republica Indonézia. Ita sei haree papél Parlamentu Nasionál makas tebes moos iha Sistema Parlamentár. Hanesan naran hatudu, governu iha dependénsia makas tebes hosi Parlamentu Nasionál.
Iha Timor-Leste, Governu depende ba Parlamentu Nasionál iha asuntu sira hanesan Jaime Valle hateten “…O Governo não está sozinho na definição dos demais fins do Estado e na escolha dos meios para os alcançar. Tem desde logo que contar com o Parlamento Nacional. Primeiro porque depende politicamente da confiança do Parlamento Nacional – o Governo deixa de exercer funções se o seu programa for rejeitado pela maioria absoluta dos deputados duas vezes seguidas, se for rejeitado um voto de confiança, ou se for aprovada uma moção de censura pela maioria absoluta dos deputados [artigo 112º, alíneas d), e), e f), respectivamente]. Depois, porque a actuação do Governo tem de respeitar as leis que o Parlamento faça sobre todas as matérias – a não ser que as pretenda revogar por decreto-lei -, e sobre as questões básicas da política do país, bem como sobre um conjunto muito relevante de matérias elencado no artigo 95º da Constituição, em que só o Parlamento é que pode legislar – sobre essas matérias o Governo não pode fazer decretos-leis. O próprio Orçamento do Estado, que é o instrumento essencial para a governação do país, tem que ser aprovado pelo Parlamento Nacional sob a forma de lei, ainda que aqui a iniciativa legislativa caiba em exclusivo ao Governo (artigo 145º da Constituição). Se ha’u bele halo rezumu, bazikamente Parlamentu Nasionál ninia intervensaun ba Governu maka kona-ba apresiasaun ba programa governu nian, mosaun konfiansa, mosaun sensura, halo pergunta ba Governu, interpelasaun ba Governu, Inquerito parlamentar, debate kona-ba asuntu relevante ba interese nasionál nian, no seluk-seluk tan.
Iha sistema Semi-Prezidensiál hanesan Timor-Leste nian, ita gosta ou la gosta, Governu depende makas tebes ba Parlamentu Nasionál tanba ita bele komprende tanba Governu moris hosi Eleisaun Lejizlativa. Povu la vota diretamente lori forma Governu hanesan akontese iha Sistema Prezidensiál. Povu vota lori hili reprezentante povu nian iha Parlamentu Nasionál no hosi Parlamentu Nasionál maka forma Governu. Tuir loloos, bainhira Sua Excelencia Presidente da Republica atu indijita Primeiru-Ministru katak hili Primeiru-Ministru lori forma Governu “tenke” sukat moos ho votos iha Parlamentu Nasionál ne’ebé maka bele asegura Governu nia moris. Presiza tau konsiderasaun ba estabilidade governativa. Maibé iha parte seluk ita hotu moos bele komprende moos desizaun Sua Excelencia Presidente da Republica nian tanba Sua Excelencia Presidente da Republica nu’udar moos Presidente da Fretilin. Tanba ne’e ha'u tenke dehan hikas tan katak ne’e lójika tebes, no kualkér Presidente da Republica ida bainhira iha situasaun hanesan ne'e iha probabilidade boot sei foti desizaun hanesan ne’e moos, tanba ne’e ha'u dehan desizaun Sua Excelencia Presidente da Republica fó konfiansa ba Partidu Fretilin ho PD forma governu ne’e lójika tebes no la’ós lójika de’it maibé konstitusionál moos tanba tuir artigu 106 hosi ita-nia Konstituisaun. Ha'u hakarak afirma liután iha-ne’e katak iha artigu 106 ne’e fó oportunidade hanesan ba partido mais votado ho aliança de partidos com maioria parlamentar atu forma governu. Parte rua ne’e (partido mais votado ho aliança de partidos com maioria parlamentar) iha direitu (right) hanesan lori forma Governu. Rekizitu ida de'it tuir artigu 106 ne’e rasik maka rona tiha partidu politiku ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasionál. Katak sasukat lori forma Governu tenke bazeia ba votos iha Parlamentu Nasionál ne’ebé maka bele asegura ukun Governu nian bele la'o ba oin ka lae; estabilidade governativa. Mezmu nune’e desizaun Sua Excelencia Presidente da República nian konstitusionál nafatin se Sua Excelencia Presidente da Republica indijita Primeiru-Ministru hosi partido mais votado mezmu iha votos minoria iha Parlamentu Nasionál. Kompeténsia Presidente da República nian atu indijita Primeiru-Ministru hosi partido mais votado ou aliança de partidos com maioria parlamentar. Se ita-nia Konstituisaun iha artigu 106 maka temi de'it partido mais votado ou se temi de'it aliança de partidos com maioria parlamentar karik sei la iha ona interpretasaun oioin. Mezmu nune'e interpretasaun ba artigu ne'e moos klaru hela partido mais votado ho aliança de partidos com maioria parlamentar iha direitu hanesan. Ida la liu ida. Agora depende ona ba Presidente da República maka atu indijita Primeiru-Ministru hosi partidu mais votado lori forma Governu ou indijita Primeiru-Ministru hosi aliança de partidos com maioria parlamentar lori forma Governu. Tanba votos nebe lori asegura ukun Sétimu Governu Konstitusionál nian minoria iha Parlamentu Nasionál maka Governu ne’e hanaran Governu Minoritáriu. Atu dehan Governu Minoritáriu ou Governu Maioria depende ba votos hosi deputados sira iha Parlamentu Nasionál tanba ne’e bainhira ita relasiona ho espresaun Sua Excelencia Primeiru-Ministru nian kona-ba Governo dos Deputados iha parte ida hanesan ne’e ita bele komprende. Iha Sistema Semi-Prezidensiál, hanesan moos iha Timor-Leste, ita la bele dehan fali katak atu halo referendu lori sukat se Governu ne’e minoritáriu ka iha apoiu maioria hosi povu. Só iha Sistema Prezidensiál maka sasukat lori forma Governu depende duni ba votos maioria hosi povu tanba povu maka hili diretamente Presidente da Republica nu’udar Chefe do Governo lori forma ninia governu iha eleisaun prezidensiál maibé la’ós referendu. Tanba referendu buat ketak ida. Iha Timor-Leste moos ita la bele halo referendu, Konstituisaun la permite, lori hatene se Governu ne’e iha apoiu maioria hosi povu ou iha apoiu minoria hosi povu. Iha dalan ida de’it lori hatene se Governu ne’e minoritáriu ou lae maka votos iha Parlamentu Nasional hira lori sustenta formasaun governu nian. La’ós referendu. Ita bele halo referendu só ba kestaun sira-ne’ebé maka prevê iha Konstituisaun. Konstituisaun la haruka la bele. Ita hotu tenke asegura nafatin Estadu Direitu Demokrátiku. 
Iha Sistema Semi-Prezidensiál Timor-Leste nian, Governu tenke hetan apoiu ou konfiansa polítika hosi Parlamentu Nasionál nu’udar reprezentante direita povu nian iha-ne’ebé maka Governu presiza husu voto de confiança ba deklarasaun kona-ba polítika jerál ida ka ba asuntu ho interese nasionál relevante naran tuir artigu 110 hosi ita-nia Konstituisaun. Hahú kedas hosi loron dahuluk formasaun Governu nian. Bainhira forma tiha Governu, tuir artigu 109 númeru 1,  Governu tenke hatama programa lori hetan apresiasaun hosi Parlamentu Nasionál no Governu sei husu voto de confiança tuir artigu 109 númeru 2. Governu sei monu kedas bainhira voto de confiança la pasa. Buat ne’ebé akontese ba Sétimu Governu Konstitusionál agora maka deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár halo rejeisaun ba programa hosi Sétimu Governu Konstitusionál. Governu sei monu bainhira deputadu  sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár rejeita programa governu nian ba dala rua tuituir malu ho votos a favor maioria absoluta hosi deputadu sira em efectividade de funções tuir ita-nia Konstituisaun artigu 109 iha número 2 no 3. Ho nune’e haree di’ak-di’ak Sétimu Governu Konstitusionál sei iha sorte, ou ha'u bele dehan katak deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár la iha intensaun forte ou la iha intensaun loloos atu lori hamonu kedas Sétimu Governu Konstitusionál, tanba em vez de Sua Excelencia Primeiru-Ministru husu voto de confiança ba Programa Sétimu Governu Konstitusionál, deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár hatama uluk tiha pedidu ba votasaun ba rejeição programa Sétimu Governu Konstitusionál nian. Tanba se deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár maka hakarak hamonu kedas Governu entaun sira bele hein lori vota kontra bainhira Sua Excelencia Primeiru-Ministru husu voto de confiança ba ninia programa. Buat ne’ebé maka ha’u haree maka deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár hanesan halo “ameasa” ida ba Sétimu Governu Konstitusionál atu bele akomoda interese balu hosi partidu sira-ne’ebé maka halo parte ba Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Sétimu Governu Konstitusionál sei la monu bainhira iha apresiasaun ba daruak iha proponente na’in neen hosi deputadu Bloku Aliansa Maioria Parlamentár abstein ou karik di’akliu sira retira sira-nia naran hosi lista proponente ba rejeisaun programa Sétimu Governu Konstitusionál no sira vota kontra hasoru rejeisaun ba programa Sétimu Governu Konstitusionál. Tebes duni, ita-nia Konstituisaun la dehan klaru prosedimentu se bainhira iha apresiasaun ba daruak vota kontra ba rejeisaun ba programa Sétimu Governu Konstitusionál maka maioria ne’e sei sai oinsá. Maibé seguramente ita bele dehan katak se apresiasaun ba daruak vota kontra maka maioria ba rejeisaun Sétimu Governu Konstitusionál signifika katak programa Sétimu Governu Konstitusionál nian pasa no Sétimu Governu Konstitusionál moris hikas hosi agonia nia laran hakat la’o ba oin lori ezekuta nia programa sira. Tanba atu hamonu Sétimu Governu Konstitusionál liuhosi rejeisaun ba programa Sétimu Governu Konstitusionál nian tenke dalarua tuituir malu. Votasaun daruak a favor maioria ba rejeisaun Sétimu Governu Konstitusionál nian lori konfirma votasaun primeira. Se votasaun daruak maka votos maioria kontra rejeisaun programa Sétimu Governu Konstitusionál entaun lori anula rezultadu votasaun dahuluk. Ho nune’e maka rezultadu hosi votasaun dahuluk la vale no governu bele dada iis hikas lori kontinua moris ba oin. Imajina se votasaun daruak moos rezultadu hanesan ho votasaun dahuluk. Entaun la iha dalan seluk, ita tenke ba eleisaun antesipada. Razaun simples tanba tempu formasaun governu nian hotu tiha ona bainhira Presidente da Republica indijita tiha ona Primeiru-Ministru lori halo programa no hatama ba apresiasaun Parlamentu Nasionál nian. Tanba ne’e maka ha’u bele dehan situasaun sira hanesan ne’e maka bele sai teste ba maturidade politiku na’in sira nian atu hatur sasan ho di’ak no loloos atu respeita ita-nia demokrasia no supremacia da lei nu’udar kontribuisan ba hanorin ida ba oin, ezemplu atu banati tuir, iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku. Se iha karik lakuna ruma ou kuran ruma iha ita-nia Konstituisaun no rejimentu Parlamentu Nasionál nian entaun agora tempu ona atu lori hadi’a. Atu nune’e buat hotu-hotu klaru atu lori la hamosu interpresaun oioin. Tebes duni, lei sempre hamosu interpretasaun maibé oinsá ita buka atu minimiza interpretasaun konfuza tanba de’it lei la hatur lala’ok ho di’ak no prosedimentu la klaru. Lei konfuza tanba lejizlador sira la konsege halo lei ho di’ak ou tanba realidade maka kompleksa no lejizlador sira, nu’udar ema, la konsege prevé. Ita bele kompreende no agora oinsá maka atu hadi’a ho nune’e lori evita konfuzaun desnesesária iha interpretasaun ba lei sira.
Ba fenómenu realidade polítika ne’ebé maka Sétimu Governu Konstitusionál hasoru, ha'u sujere ba Sua Excelencia Primeiru-Ministru atu mantein kalma no hanesan baibain Sua Excelencia Primeiru-Ministru sempre iha korajen no kontinua iha korajen nafatin lori buka halo fali aprosimasaun di’ak liután ho partidu sira-ne’ebé maka halo parte ba Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Ha'u iha sujestaun tolu atu bele asegura Sétimu Governu Konstitusionál ne’e bele iha estabilidade governativa.
Sujestaun dahuluk maka buka akomoda interese Partidu Khunto nian lori inklui moos partidu Khunto ba formasaun Sétimu Governu Konstitusionál. Tanba partidu Khunto sempre hatudu dezde inísiu disponibilidade lori kolabora forma Governu hamutuk ho Fretilin. Iha dezentendimentu ruma karik Sua Excelencia Primeiru-Ministru presiza buka solusaun ne’ebé di'ak lori hatama partidu Khunto ba formasaun governu tanba partidu Khunto nu’udar partidu polítiku iha direitu tomak lori hatuur no defende ninia interese tuir votos ne'ebé maka nia iha hosi ninia vontantes sira. Partidu Khunto iha kompromisu polítiku ho ninia votantes sira ne'ebé maka partidu Khunto tenke defende. Mezmu partidu Khunto ki’ik, maibé partidu Khunto iha bargaining position ne'ebé maka di'ak tebes lori foti desizaun ruma ba Sétimu Governu Konstitusionál nia moris. Imajina de'it partidu Khunto hamutuk ho koligasaun ba forma Sétimu Governu Konstitusionál entaun bele iha estabilidade governativa ho votos 35. Ha'u bele dehan iha demokrasia ida-ne'ebé ita hatuur votos nu’udar sasukat maka asuntu estadu nian ne'ebé depende ba votos maka ita hotu konkorda katak votos maioria manan no votos minoria lakon. Ita gosta ou la gosta ida-ne’e maka ita konkorda hamutuk ona lori tuir. La hatama partidu Khunto iha koligasaun ba formasaun Sétimu Governu Konstitusionál la’ós desizaun sábia.
Sujestaun daruak maka ko’alia ho lider másimu partidu CNRT nian, lori halo tuir moos Dr. Manuel Tilman ninia sujestaun, tanba tuir ha'u-nia haree buat ne'ebé maka lider másimu ne’e hateten sei la iha membru partidu CNRT ida maka bele kontra. Ba interese estabilidade governativa Sétimu Governu Konstitusionál maka di’ak tebes bainhira lider másimu partidu CNRT nian ho lider másimu Fretilin nian bele entende malu. No ba interese nasionál nian kmanek tebes se lider rezisténsia sira hotu buka atu asegura no haraik hela hanorin di’ak ba moris estadu ida-ne’e ba oin iha prosesu Konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku nu’udar aliserse ne'ebé metin iha respeitu ba Direitus Umanos atu bele garante pás no dezenvolvimentu Timor-Leste ida-ne’ebé iha duni libertação do povo. Se lae, libertação do povo hanesan retórika mamuk de’it ne’ebé folin laek ou se folin karik só folin de’it ba polítiku na’in sira nu’udar konsumu polítiku iha kampaña lori bosok povu manan votos de’it. Ha'u imajina de’it furak tebes se lider rezisténsia sira hamutuk forma Sentru Estudu Direitus Uumanos lori oinsá sira bele hanorin, halekar no haburas princípios fundamentais kona-ba Direitus Umanos nu’udar fini osan-mean iha prosesu konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku iha Repúblika Demokrátika Timor-Leste nia moris tomak. Knaar ida-ne’e maka extremamente importante tebes. Se atuasaun lider rezisténsia nian sira iha polítika moris Estadu nian ita hotu espera katak bele lori hanorin no fó kontribuisaun lori harii Estadu Direitu Demokrátiku la’ós de’it atu lori hetan kadeira ou pozisaun sira iha Ukun Estadu Timor-Leste nian. Lider rezisténsia sira hotu presiza haree valór saída maka sira hakarak rai hela ba moris Estadu Direitu Demokrátiku iha Timor-Leste. Tanba sira lider rezisténsia ne'ebé maka harii Estadu ida-ne’e, maka sira iha papél importante ida, sira hakarak ou lakohi, nu’udar padraun ba moris estadu ne’e ba oin. Tanba ha’u haree lider balu la konsistensia ba sira-nia luta. Uluk sira luta kontra injustisa, hetan tiha Ukun Rasik An sira fali maka halo no kontribui ba injustisa. Hamonu Setimu Governu Konstitusional hanesan moos parte ida ba injustisa ba Sua Excelencia Primeiru-Ministru Dr. Marie Alkatiri. To’o ona tempu no tempu maka agora atu ita moos presiza ona matan moos haree no hatur sasan ho loloos tuir konseitu Estadu Direitu Demokratiku iha valorizasaun ba Direitus Umanus. Se lae, ita kontinua visiadu ba buat ne’ebé maka kontra Estadu Direitu Demokratiku no kontra Direitus Umanus. Iha moris estadu nian signifika katak ita presiza hapara no halakon visiu sira hotu ne’ebé kontra lei no ita tenke halo tuir de’it lei nia ukun atu lori proteje duni Estadu Direitu Demokratiku ne’ebé hatur iha Direitus Umanus nia leten. Se lae ita husu, hanesan moos deputadu Francisco Branco iha intervensaun loron ikus ba apresiasaun Sétimu Governu Konstitusionál, ita atu bá loos ne’ebé?
Sujestaun datoluk maka buka konvense partidu PLP ho programa nebe maka bele akomoda interese partidu PLP nian. Tanba PLP dezde inísiu konsistente ho hakarak ida de'it maka sai opozisaun konstrutivu no edukativu. PLP halo Istória ba Istória konstrusaun Estadu Direito Demokratiku Timor-Leste tanba nu’udar partidu ne’ebé dezde inisiu, depozde eleisaun lejizlativa, bainhira haree tiha rezultadu eleisaun deklara kedas katak PLP hakarak sai opozisaun. Tanba ne’e PLP la iha intensaun atu forma Governu. Bainhira PLP rejeita ba programa Sétimu Governu Konstitusionál tanba programa ne’e la akomoda PLP ninia hakarak. Tanba ne’e Sua Excelencia Primeiru-Ministru buka oinsá bele ko'alia ho PLP atu bele lori akomoda PLP ninia hakarak iha programa Sétimu Governu Konstitusionál nian. Se bele Sua Excelencia Primeiru-Ministru konvida PLP atu lori elabora hamutuk programa Sétimu Governu Konstitusionál nian.
Solusaun ba estabilidade governativa Sétimu Governu Konstitusionál maka buat ida hanaran win-win solution. Buka atu akomoda parte ne’ebé maka hakarak halo parte ba formasaun Sétimu Governu Konstitusionál.  Maibé ne’e depende ona ba lideransa iha Sétimu Governu Konstitusionál  no lideransa hosi partidu sira-ne’ebé maka halo parte ba Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Ha'u espera katak ita hotu la haluhan katak iha prosesu Istoria Timor-Leste nian bele to’o Ukun Rasik An tanba lider rezisténsia sira konsege duni halibur ema hotu-hotu, independentemente idak-idak nia hanoin polítika, lori hamosu CNRT lori akomoda interese parte balu nian maka lori ita bele manan funu naruk ne’e.
Atu iha susesu ba estabilidade governativa ba Sétimu Governu Konstitusionál ne’e depende ona ba lideransa hosi partidu Fretilin ho PD. Maibé nu’udar akadémiku ha’u espera katak ita hotu tenke la’o tuir de’it dalan Konstituisaun haruka no demokratiku ou por via constituiconal e democrática nu’udar parte ida lori hanorin povu valoriza Direitu no Demokrasia iha prosesu konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku iha Timor-Leste ne’ebé maka tenke hatuur iha princípios fundamentais Direitus Umanos nia leten. Atu ita moos konsisténsia ho ita-nia luta ba libertação da pátria ne’ebé ita uza Direitus Umanos nu’udar kilat musan forte tebes lori manan funu ne’e no ita moos iha duni devér morál atu kontinua harii Estadu Direitu Demokrátiku iha valorizasaun ba Direitus Umanos nafatin. Luta ba liberta Timor-Leste nu’udar moos luta ba Direitus Umanos. Valoriza Timor-Leste Independente tenke nu’udar moos valoriza ba Direitus Umanos.
 
*Antigo aluno Direitos Humanos da Escola de Direito da Universidade do Minho. Hau la halo parte pro ou kontra kualker partidu politiku ida ou kualker lider politiku ida. Ha’u apenas pro no kontra ideias.  Artigu ne’e publika uluk tiha ona iha Suara Timor Lorosae, 25-10-2017 no iha Timor Post, 23-11-2017. Atualmente nu'udár Profesór iha Instituto São João de Brito-Kasait.


Comentários

Mensagens populares deste blogue

O Problema da Excepção Cultural nos Tribunais

A Tua Voz Senhor