Governo dos Deputados
Hosi Hercus Pereira dos Santos
Títulu ba artigu ne’e ha’u foti hosi liafuan hosi Sua Excelencia
Primeiru-Ministru Dr. Marie Alkatiri nian bainhira ko'alia iha loron dahaat
(loron ikus) aprezentasaun programa Sétimu Governu Konstitusionál iha
Parlamentu Nasionál tuir artigu 108 Konstituisaun Repúblika Demokrátika
Timor-Leste haruka.
Ita hotu akompaña debate ba apresiasaun hosi Parlamentu Nasionál ba programa
Sétimu Governu Konstitusionál iha-ne’ebé hala'o iha ambiente tensaun ne'ebé
maka makas tebes. Debate sira-ne’e hatudu indikasaun ne’ebé maka di’ak tebes ba
maturidade polítiku na’in sira nian no lori fó ezemplu ba populasaun sira no
liu-liu ba simpatizante no militante partidu polítiku sira atu hatene moris iha
diferensa polítika nia laran no liu-liu ba demokrasia ne'ebé maka ita hotu
hakarak atu hari no haburas iha rai doben Timor-Leste no moos imajen di’ak ida
ba mundu katak Timor-Leste valoriza duni espíritu demokrasia nian iha prosesu
konstrusaun Estadu Direitu ida-ne’ebé ita hanaran Repúblika Demokrátika
Timor-Leste.
Ita
hotu haree katak partidu koligasaun ba Formasaun Governu ho Partidu Bloku
Aliansa Maioria Parlamentár, hotu-hotu, buka atu defende no kontra programa
Sétimu Governu Konstitusionál tuir idak-idak nia interese. Sira hotu buka razaun
oioin lori fundamenta sira-nia interese polítiku. Maibé sira hotu, hanesan
baibain, hateten katak sira defende interese povu nian; moris di'ak povu nian.
Finál
hosi debate loron haat nia laran maka mosu rejeisaun hosi Bloku Aliansa Maioria
Parlamentár ne'ebé pasa ho votos a favor 35 no votos kontra 30 ho nune’e maka
Programa Sétimu Governu Konstitusionál rejeitadu. Ho nune’e maka lori Sua
Excelencia Primeiru-Ministru hasai espresaun ida katak Governo dos Deputados.
Hosi
pontudevista separação dos poderes, trias politica, mezmu hahú kedas hosi
Aristoteles, Políbio, John Locke mai to’o Montesquieu ne’ebé hadi’a konseitu
separação dos poderes ne'ebé maka ita agora hatene kona-ba podér lejizlativu,
podér ezekutivu no podér judisiáriu no ita hotu hatene moos katak podér tolu
sira-ne’e idak-idak independente hosi ida seluk mezmu iha interdependénsia ba
malu. Se tuir doutrina Igreja Katólika karik ita bele dehan katak hanesan
Santíssima Trindade, ketak-ketak maibé ida de'it bainhira sira hala'o sira-nia
knaar iha Estadu Direitu ida de’it nia laran órgão do estado sira ne'e
independente maibé iha interdependénsia ba malu. Enkuantu iha Timor-Leste no
ha'u tuir hanoin hosi Profesór Pedro Bacelar de Vasconcelos no Ricardo Sousa da
Cunha katak Timor-Leste moos adota Sistema Semi-Prezidensiál no ha'u hanoin
tanba ita iha influensia hosi Portugál ne'ebé tuir Sistema Semi-Prezidensiál
hanesan tuir hanoin hosi Jorge Miranda (Manual de Direito Constitucional, tomo
I, ps.360/361) ita tenke hatama tan podér ida seluk maka Presidente da
República iha-ne’ebé Gomes Canotilho e Vital Moreira hanaran Presidente da
Republica nu’udar quarto poder. Iha nasaun balu ema hanaran sosiedade sivíl
nu’udar quarto poder no Profesór Pedro Bacelar Vasconcelos moos bainhira
hakerek kona-ba Separação dos Poderes iha Konstituisaun Amerikana nian Profesór
Pedro Bacelar Vasconcelos moos temi katak Administracao iha Estados Unidos da
América nu’udar kuartu podér la iha naran no la iha oin (Vasconcelos, Pedro
Carlos Bcelar; A Separacao dos Poderes Na Constituicao Americana, Coimbra
Editora, 1994, p. 16). Iha sistema sira-ne’e hotu ita sei hetan maka buat ida
hanaran Controle Parlamentar do Governo. Maibé se ita hakarak hamosu konseitu
ho naran Governo dos Deputados nu’udar espresaun ida-ne’ebé hatudu katak
Governu nu’udar ezekutivu, iha kontrolu makas tebes hosi Parlamentu Nasionál
iha-ne'ebé Governu nia moris no lala'ok prinsipál sira hotu depende ba
Parlamentu Nasionál. Ho lian seluk ita bele dehan katak Governo dos Deputados
hakarak lori hatudu katak Governu nia moris tomak depende ba deputadu sira iha
Parlamentu Nasionál ita bele komprende; komprensivel. Sua Excelencia
Primeiru-Ministru dehan katak ninia governu hanesan infantisídiu. Seidauk moris
oho tiha ona. Tanba ne'e ita bele kompara hanesan iis ba ita ema, Parlamentu
Nasionál maka iis ba Governu ou ita bele dehan Parlamentu Nasionál maka Maromak
no Governu maka ita ema. Iis ita ema nian mai hosi Maromak no iis governu nian
mai hosi Parlamentu Nasionál kuandu Parlamentu Nasionál hasai tiha iis hosi
Governu entaun Governu moos mate; monu. Parlamentu Nasionál oho Governu. Ou
liafuan Sua Excelencia Primeiru Ministru nian governu ne'e hanesan bebé iha
inan nia knotak seidauk moris oho tiha kedas; infantisídiu. Parlamentu Nasionál
lakohi fó tempu atu governu ne'e bele moris lai; oho kedas; infantisídiu.
Bainhira ita haree di’ak-di’ak iha prátika ukun Estadu Direitu Demokrátiku ida
nia laran mezmu iha Sistema Monarkia Parlamentár ukun Parlamentu Nasionál nian
makas tebes hahú kedas hosi Senadu iha Roma ne'ebé dalaruma bele hamonu konsul
ida. Iha Parlamentu iha estadu europeu sira seluk ne’ebé muda hosi Monarkia
Absoluta ba Monarkia Parlamentár iha-ne’ebé Parlamentu iha papél importante
tebes. Hanesan matenek na'in hanesan Dra. Maria Moreira dehan katak ukun
Parlamentu nian sai forte iha Inglaterra hahú iha tinan 1265 bainhira Simón de
Montfort manan funu hasoru Henrique III iha batalha de Lewes. Nia dehan katak
hahú sékulu XIII ukun Parlamentu nian naklekar ba nasaun sira iha Europa. Ukun
Parlamentu nian moris lori limita ukun Liurai nian. Liurai la bele halo buat
ida se la konsulta ho Parlamentu ou Liurai la bele halo buat ida se Parlamentu
kontra. Iha asuntu balu Liurai halo tuir desizaun Parlamentu nian. Limitasaun
ukun Liurai nian ita bele haree iha Bill of Right hosi Inglaterra ne'ebé maka
sai moos nu’udar fonte prinsipál ba protesaun Direitus Umanos iha mundu. Iha
parte seluk, iha Sistema Prezidensiál iha-ne'ebé Presidente da Republica
nu’udar moos Chefe do Governu iha kontrolu hosi Parlamentu makas tebes ba
atividade governu nian no até iha kazu grave Parlamentu Nasionál bele halo
impeachment lori hamonu Presidente da Republica. Ita bele foti hanesan ezemplu
hosi ita-nia nasaun viziña Indonézia iha-ne'ebé iha impeachment hosi Parlamentu
Nasionál lori hatún lider karizmátiku Nahdatul Ulama nian Gus Dur hosi
Presidente da Republica Indonézia. Ita sei haree papél Parlamentu Nasionál
makas tebes moos iha Sistema Parlamentár. Hanesan naran hatudu, governu iha dependénsia
makas tebes hosi Parlamentu Nasionál.
Iha Timor-Leste, Governu depende ba
Parlamentu Nasionál iha asuntu sira hanesan Jaime Valle hateten “…O Governo não
está sozinho na definição dos demais fins do Estado e na escolha dos meios para
os alcançar. Tem desde logo que contar com o Parlamento Nacional. Primeiro
porque depende politicamente da confiança do Parlamento Nacional – o Governo
deixa de exercer funções se o seu programa for rejeitado pela maioria absoluta
dos deputados duas vezes seguidas, se for rejeitado um voto de confiança, ou se
for aprovada uma moção de censura pela maioria absoluta dos deputados [artigo
112º, alíneas d), e), e f), respectivamente]. Depois, porque a actuação do
Governo tem de respeitar as leis que o Parlamento faça sobre todas as matérias
– a não ser que as pretenda revogar por decreto-lei -, e sobre as questões
básicas da política do país, bem como sobre um conjunto muito relevante de
matérias elencado no artigo 95º da Constituição, em que só o Parlamento é que
pode legislar – sobre essas matérias o Governo não pode fazer decretos-leis. O
próprio Orçamento do Estado, que é o instrumento essencial para a governação do
país, tem que ser aprovado pelo Parlamento Nacional sob a forma de lei, ainda
que aqui a iniciativa legislativa caiba em exclusivo ao Governo (artigo 145º da
Constituição). Se ha’u bele halo rezumu, bazikamente Parlamentu Nasionál ninia
intervensaun ba Governu maka kona-ba apresiasaun ba programa governu nian,
mosaun konfiansa, mosaun sensura, halo pergunta ba Governu, interpelasaun ba
Governu, Inquerito parlamentar, debate kona-ba asuntu relevante ba interese
nasionál nian, no seluk-seluk tan.
Iha sistema Semi-Prezidensiál hanesan
Timor-Leste nian, ita gosta ou la gosta, Governu depende makas tebes ba Parlamentu
Nasionál tanba ita bele komprende tanba Governu moris hosi Eleisaun
Lejizlativa. Povu la vota diretamente lori forma Governu hanesan akontese iha
Sistema Prezidensiál. Povu vota lori hili reprezentante povu nian iha
Parlamentu Nasionál no hosi Parlamentu Nasionál maka forma Governu. Tuir
loloos, bainhira Sua Excelencia Presidente da Republica atu indijita
Primeiru-Ministru katak hili Primeiru-Ministru lori forma Governu “tenke” sukat
moos ho votos iha Parlamentu Nasionál ne’ebé maka bele asegura Governu nia
moris. Presiza tau konsiderasaun ba estabilidade governativa. Maibé iha parte
seluk ita hotu moos bele komprende moos desizaun Sua Excelencia Presidente da
Republica nian tanba Sua Excelencia Presidente da Republica nu’udar moos
Presidente da Fretilin. Tanba ne’e ha'u tenke dehan hikas tan katak ne’e lójika
tebes, no kualkér Presidente da Republica ida bainhira iha situasaun hanesan
ne'e iha probabilidade boot sei foti desizaun hanesan ne’e moos, tanba ne’e
ha'u dehan desizaun Sua Excelencia Presidente da Republica fó konfiansa ba
Partidu Fretilin ho PD forma governu ne’e lójika tebes no la’ós lójika de’it
maibé konstitusionál moos tanba tuir artigu 106 hosi ita-nia Konstituisaun.
Ha'u hakarak afirma liután iha-ne’e katak iha artigu 106 ne’e fó oportunidade
hanesan ba partido mais votado ho aliança de partidos com maioria parlamentar
atu forma governu. Parte rua ne’e (partido mais votado ho aliança de partidos
com maioria parlamentar) iha direitu (right) hanesan lori forma Governu.
Rekizitu ida de'it tuir artigu 106 ne’e rasik maka rona tiha partidu politiku
ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasionál. Katak sasukat lori forma
Governu tenke bazeia ba votos iha Parlamentu Nasionál ne’ebé maka bele asegura
ukun Governu nian bele la'o ba oin ka lae; estabilidade governativa. Mezmu
nune’e desizaun Sua Excelencia Presidente da República nian konstitusionál
nafatin se Sua Excelencia Presidente da Republica indijita Primeiru-Ministru
hosi partido mais votado mezmu iha votos minoria iha Parlamentu Nasionál. Kompeténsia
Presidente da República nian atu indijita Primeiru-Ministru hosi partido mais
votado ou aliança de partidos com maioria parlamentar. Se ita-nia Konstituisaun
iha artigu 106 maka temi de'it partido mais votado ou se temi de'it aliança de
partidos com maioria parlamentar karik sei la iha ona interpretasaun oioin.
Mezmu nune'e interpretasaun ba artigu ne'e moos klaru hela partido mais votado
ho aliança de partidos com maioria parlamentar iha direitu hanesan. Ida la liu
ida. Agora depende ona ba Presidente da República maka atu indijita
Primeiru-Ministru hosi partidu mais votado lori forma Governu ou indijita
Primeiru-Ministru hosi aliança de partidos com maioria parlamentar lori forma
Governu. Tanba votos nebe lori asegura ukun Sétimu Governu Konstitusionál nian
minoria iha Parlamentu Nasionál maka Governu ne’e hanaran Governu Minoritáriu.
Atu dehan Governu Minoritáriu ou Governu Maioria depende ba votos hosi
deputados sira iha Parlamentu Nasionál tanba ne’e bainhira ita relasiona ho
espresaun Sua Excelencia Primeiru-Ministru nian kona-ba Governo dos Deputados
iha parte ida hanesan ne’e ita bele komprende. Iha Sistema Semi-Prezidensiál,
hanesan moos iha Timor-Leste, ita la bele dehan fali katak atu halo referendu
lori sukat se Governu ne’e minoritáriu ka iha apoiu maioria hosi povu. Só iha
Sistema Prezidensiál maka sasukat lori forma Governu depende duni ba votos
maioria hosi povu tanba povu maka hili diretamente Presidente da Republica
nu’udar Chefe do Governo lori forma ninia governu iha eleisaun prezidensiál
maibé la’ós referendu. Tanba referendu buat ketak ida. Iha Timor-Leste moos ita
la bele halo referendu, Konstituisaun la permite, lori hatene se Governu ne’e
iha apoiu maioria hosi povu ou iha apoiu minoria hosi povu. Iha dalan ida de’it
lori hatene se Governu ne’e minoritáriu ou lae maka votos iha Parlamentu
Nasional hira lori sustenta formasaun governu nian. La’ós referendu. Ita bele
halo referendu só ba kestaun sira-ne’ebé maka prevê iha Konstituisaun.
Konstituisaun la haruka la bele. Ita hotu tenke asegura nafatin Estadu Direitu
Demokrátiku.
Iha Sistema Semi-Prezidensiál Timor-Leste
nian, Governu tenke hetan apoiu ou konfiansa polítika hosi Parlamentu Nasionál
nu’udar reprezentante direita povu nian iha-ne’ebé maka Governu presiza husu
voto de confiança ba deklarasaun kona-ba polítika jerál ida ka ba asuntu ho
interese nasionál relevante naran tuir artigu 110 hosi ita-nia Konstituisaun.
Hahú kedas hosi loron dahuluk formasaun Governu nian. Bainhira forma tiha
Governu, tuir artigu 109 númeru 1, Governu tenke hatama programa lori
hetan apresiasaun hosi Parlamentu Nasionál no Governu sei husu voto de
confiança tuir artigu 109 númeru 2. Governu sei monu kedas bainhira voto de
confiança la pasa. Buat ne’ebé akontese ba Sétimu Governu Konstitusionál agora
maka deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár halo rejeisaun ba
programa hosi Sétimu Governu Konstitusionál. Governu sei monu bainhira deputadu
sira hosi Bloku Aliansa Maioria
Parlamentár rejeita programa governu nian ba dala rua tuituir malu ho votos a
favor maioria absoluta hosi deputadu sira em efectividade de funções tuir
ita-nia Konstituisaun artigu 109 iha número 2 no 3. Ho nune’e haree di’ak-di’ak
Sétimu Governu Konstitusionál sei iha sorte, ou ha'u bele dehan katak deputadu
sira hosi Bloku Aliansa Maioria Parlamentár la iha intensaun forte ou la iha
intensaun loloos atu lori hamonu kedas Sétimu Governu Konstitusionál, tanba em
vez de Sua Excelencia Primeiru-Ministru husu voto de confiança ba Programa
Sétimu Governu Konstitusionál, deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria
Parlamentár hatama uluk tiha pedidu ba votasaun ba rejeição programa Sétimu
Governu Konstitusionál nian. Tanba se deputadu sira hosi Bloku Aliansa Maioria
Parlamentár maka hakarak hamonu kedas Governu entaun sira bele hein lori vota
kontra bainhira Sua Excelencia Primeiru-Ministru husu voto de confiança ba
ninia programa. Buat ne’ebé maka ha’u haree maka deputadu sira hosi Bloku
Aliansa Maioria Parlamentár hanesan halo “ameasa” ida ba Sétimu Governu
Konstitusionál atu bele akomoda interese balu hosi partidu sira-ne’ebé maka
halo parte ba Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Sétimu Governu Konstitusionál
sei la monu bainhira iha apresiasaun ba daruak iha proponente na’in neen hosi
deputadu Bloku Aliansa Maioria Parlamentár abstein ou karik di’akliu sira
retira sira-nia naran hosi lista proponente ba rejeisaun programa Sétimu
Governu Konstitusionál no sira vota kontra hasoru rejeisaun ba programa Sétimu
Governu Konstitusionál. Tebes duni, ita-nia Konstituisaun la dehan klaru
prosedimentu se bainhira iha apresiasaun ba daruak vota kontra ba rejeisaun ba
programa Sétimu Governu Konstitusionál maka maioria ne’e sei sai oinsá. Maibé
seguramente ita bele dehan katak se apresiasaun ba daruak vota kontra maka
maioria ba rejeisaun Sétimu Governu Konstitusionál signifika katak programa Sétimu
Governu Konstitusionál nian pasa no Sétimu Governu Konstitusionál moris hikas
hosi agonia nia laran hakat la’o ba oin lori ezekuta nia programa sira. Tanba
atu hamonu Sétimu Governu Konstitusionál liuhosi rejeisaun ba programa Sétimu
Governu Konstitusionál nian tenke dalarua tuituir malu. Votasaun daruak a favor
maioria ba rejeisaun Sétimu Governu Konstitusionál nian lori konfirma votasaun
primeira. Se votasaun daruak maka votos maioria kontra rejeisaun programa Sétimu
Governu Konstitusionál entaun lori anula rezultadu votasaun dahuluk. Ho nune’e
maka rezultadu hosi votasaun dahuluk la vale no governu bele dada iis hikas
lori kontinua moris ba oin. Imajina se votasaun daruak moos rezultadu hanesan
ho votasaun dahuluk. Entaun la iha dalan seluk, ita tenke ba eleisaun
antesipada. Razaun simples tanba tempu formasaun governu nian hotu tiha ona
bainhira Presidente da Republica indijita tiha ona Primeiru-Ministru lori halo
programa no hatama ba apresiasaun Parlamentu Nasionál nian. Tanba ne’e maka ha’u
bele dehan situasaun sira hanesan ne’e maka bele sai teste ba maturidade
politiku na’in sira nian atu hatur sasan ho di’ak no loloos atu respeita
ita-nia demokrasia no supremacia da lei nu’udar kontribuisan ba hanorin ida ba
oin, ezemplu atu banati tuir, iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku. Se
iha karik lakuna ruma ou kuran ruma iha ita-nia Konstituisaun no rejimentu
Parlamentu Nasionál nian entaun agora tempu ona atu lori hadi’a. Atu nune’e
buat hotu-hotu klaru atu lori la hamosu interpresaun oioin. Tebes duni, lei
sempre hamosu interpretasaun maibé oinsá ita buka atu minimiza interpretasaun
konfuza tanba de’it lei la hatur lala’ok ho di’ak no prosedimentu la klaru. Lei
konfuza tanba lejizlador sira la konsege halo lei ho di’ak ou tanba realidade
maka kompleksa no lejizlador sira, nu’udar ema, la konsege prevé. Ita bele
kompreende no agora oinsá maka atu hadi’a ho nune’e lori evita konfuzaun
desnesesária iha interpretasaun ba lei sira.
Ba fenómenu realidade polítika ne’ebé maka
Sétimu Governu Konstitusionál hasoru, ha'u sujere ba Sua Excelencia
Primeiru-Ministru atu mantein kalma no hanesan baibain Sua Excelencia
Primeiru-Ministru sempre iha korajen no kontinua iha korajen nafatin lori buka
halo fali aprosimasaun di’ak liután ho partidu sira-ne’ebé maka halo parte ba
Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Ha'u iha sujestaun tolu atu bele asegura
Sétimu Governu Konstitusionál ne’e bele iha estabilidade governativa.
Sujestaun dahuluk maka buka akomoda
interese Partidu Khunto nian lori inklui moos partidu Khunto ba formasaun
Sétimu Governu Konstitusionál. Tanba partidu Khunto sempre hatudu dezde inísiu
disponibilidade lori kolabora forma Governu hamutuk ho Fretilin. Iha
dezentendimentu ruma karik Sua Excelencia Primeiru-Ministru presiza buka
solusaun ne’ebé di'ak lori hatama partidu Khunto ba formasaun governu tanba
partidu Khunto nu’udar partidu polítiku iha direitu tomak lori hatuur no
defende ninia interese tuir votos ne'ebé maka nia iha hosi ninia vontantes
sira. Partidu Khunto iha kompromisu polítiku ho ninia votantes sira ne'ebé maka
partidu Khunto tenke defende. Mezmu partidu Khunto ki’ik, maibé partidu Khunto
iha bargaining position ne'ebé maka di'ak tebes lori foti desizaun ruma ba
Sétimu Governu Konstitusionál nia moris. Imajina de'it partidu Khunto hamutuk
ho koligasaun ba forma Sétimu Governu Konstitusionál entaun bele iha
estabilidade governativa ho votos 35. Ha'u bele dehan iha demokrasia ida-ne'ebé
ita hatuur votos nu’udar sasukat maka asuntu estadu nian ne'ebé depende ba
votos maka ita hotu konkorda katak votos maioria manan no votos minoria lakon.
Ita gosta ou la gosta ida-ne’e maka ita konkorda hamutuk ona lori tuir. La
hatama partidu Khunto iha koligasaun ba formasaun Sétimu Governu Konstitusionál
la’ós desizaun sábia.
Sujestaun daruak maka ko’alia ho lider
másimu partidu CNRT nian, lori halo tuir moos Dr. Manuel Tilman ninia
sujestaun, tanba tuir ha'u-nia haree buat ne'ebé maka lider másimu ne’e hateten
sei la iha membru partidu CNRT ida maka bele kontra. Ba interese estabilidade
governativa Sétimu Governu Konstitusionál maka di’ak tebes bainhira lider
másimu partidu CNRT nian ho lider másimu Fretilin nian bele entende malu. No ba
interese nasionál nian kmanek tebes se lider rezisténsia sira hotu buka atu
asegura no haraik hela hanorin di’ak ba moris estadu ida-ne’e ba oin iha
prosesu Konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku nu’udar aliserse ne'ebé metin
iha respeitu ba Direitus Umanos atu bele garante pás no dezenvolvimentu
Timor-Leste ida-ne’ebé iha duni libertação do povo. Se lae, libertação do povo
hanesan retórika mamuk de’it ne’ebé folin laek ou se folin karik só folin de’it
ba polítiku na’in sira nu’udar konsumu polítiku iha kampaña lori bosok povu
manan votos de’it. Ha'u imajina de’it furak tebes se lider rezisténsia sira
hamutuk forma Sentru Estudu Direitus Uumanos lori oinsá sira bele hanorin,
halekar no haburas princípios fundamentais kona-ba Direitus Umanos nu’udar fini
osan-mean iha prosesu konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku iha Repúblika
Demokrátika Timor-Leste nia moris tomak. Knaar ida-ne’e maka extremamente
importante tebes. Se atuasaun lider rezisténsia nian sira iha polítika moris
Estadu nian ita hotu espera katak bele lori hanorin no fó kontribuisaun lori
harii Estadu Direitu Demokrátiku la’ós de’it atu lori hetan kadeira ou pozisaun
sira iha Ukun Estadu Timor-Leste nian. Lider rezisténsia sira hotu presiza
haree valór saída maka sira hakarak rai hela ba moris Estadu Direitu
Demokrátiku iha Timor-Leste. Tanba sira lider rezisténsia ne'ebé maka harii
Estadu ida-ne’e, maka sira iha papél importante ida, sira hakarak ou lakohi,
nu’udar padraun ba moris estadu ne’e ba oin. Tanba ha’u haree lider balu la
konsistensia ba sira-nia luta. Uluk sira luta kontra injustisa, hetan tiha Ukun
Rasik An sira fali maka halo no kontribui ba injustisa. Hamonu Setimu Governu
Konstitusional hanesan moos parte ida ba injustisa ba Sua Excelencia
Primeiru-Ministru Dr. Marie Alkatiri. To’o ona tempu no tempu maka agora atu
ita moos presiza ona matan moos haree no hatur sasan ho loloos tuir konseitu
Estadu Direitu Demokratiku iha valorizasaun ba Direitus Umanus. Se lae, ita
kontinua visiadu ba buat ne’ebé maka kontra Estadu Direitu Demokratiku no
kontra Direitus Umanus. Iha moris estadu nian signifika katak ita presiza
hapara no halakon visiu sira hotu ne’ebé kontra lei no ita tenke halo tuir
de’it lei nia ukun atu lori proteje duni Estadu Direitu Demokratiku ne’ebé hatur
iha Direitus Umanus nia leten. Se lae ita husu, hanesan moos deputadu Francisco
Branco iha intervensaun loron ikus ba apresiasaun Sétimu Governu Konstitusionál,
ita atu bá loos ne’ebé?
Sujestaun datoluk maka buka konvense
partidu PLP ho programa nebe maka bele akomoda interese partidu PLP nian. Tanba
PLP dezde inísiu konsistente ho hakarak ida de'it maka sai opozisaun
konstrutivu no edukativu. PLP halo Istória ba Istória konstrusaun Estadu
Direito Demokratiku Timor-Leste tanba nu’udar partidu ne’ebé dezde inisiu,
depozde eleisaun lejizlativa, bainhira haree tiha rezultadu eleisaun deklara
kedas katak PLP hakarak sai opozisaun. Tanba ne’e PLP la iha intensaun atu
forma Governu. Bainhira PLP rejeita ba programa Sétimu Governu Konstitusionál
tanba programa ne’e la akomoda PLP ninia hakarak. Tanba ne’e Sua Excelencia
Primeiru-Ministru buka oinsá bele ko'alia ho PLP atu bele lori akomoda PLP
ninia hakarak iha programa Sétimu Governu Konstitusionál nian. Se bele Sua
Excelencia Primeiru-Ministru konvida PLP atu lori elabora hamutuk programa
Sétimu Governu Konstitusionál nian.
Solusaun ba estabilidade governativa
Sétimu Governu Konstitusionál maka buat ida hanaran win-win solution. Buka atu
akomoda parte ne’ebé maka hakarak halo parte ba formasaun Sétimu Governu
Konstitusionál. Maibé ne’e depende ona ba lideransa iha Sétimu Governu
Konstitusionál no lideransa hosi partidu sira-ne’ebé maka halo parte ba
Bloku Aliansa Maioria Parlamentár. Ha'u espera katak ita hotu la haluhan katak
iha prosesu Istoria Timor-Leste nian bele to’o Ukun Rasik An tanba lider
rezisténsia sira konsege duni halibur ema hotu-hotu, independentemente
idak-idak nia hanoin polítika, lori hamosu CNRT lori akomoda interese parte
balu nian maka lori ita bele manan funu naruk ne’e.
Atu iha susesu ba estabilidade governativa
ba Sétimu Governu Konstitusionál ne’e depende ona ba lideransa hosi partidu
Fretilin ho PD. Maibé nu’udar akadémiku ha’u espera katak ita hotu tenke la’o
tuir de’it dalan Konstituisaun haruka no demokratiku ou por via constituiconal
e democrática nu’udar parte ida lori hanorin povu valoriza Direitu no
Demokrasia iha prosesu konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku iha Timor-Leste
ne’ebé maka tenke hatuur iha princípios fundamentais Direitus Umanos nia leten.
Atu ita moos konsisténsia ho ita-nia luta ba libertação da pátria ne’ebé ita
uza Direitus Umanos nu’udar kilat musan forte tebes lori manan funu ne’e no ita
moos iha duni devér morál atu kontinua harii Estadu Direitu Demokrátiku iha
valorizasaun ba Direitus Umanos nafatin. Luta ba liberta Timor-Leste nu’udar
moos luta ba Direitus Umanos. Valoriza Timor-Leste Independente tenke nu’udar
moos valoriza ba Direitus Umanos.
*Antigo aluno Direitos Humanos da Escola de Direito da Universidade do
Minho. Hau la halo parte pro ou kontra kualker partidu politiku ida ou kualker
lider politiku ida. Ha’u apenas pro no kontra ideias. Artigu ne’e publika uluk tiha ona iha Suara Timor
Lorosae, 25-10-2017 no iha Timor Post, 23-11-2017. Atualmente nu'udár Profesór iha Instituto São João de Brito-Kasait.
Comentários
Enviar um comentário