Asesu
ba Justisa
Haree
hosi perspetiva Direitus Umanus
(Hosi
Hercus Pereira dos Santos*)
Sungguhkah
kamu memberi
keputusan
yang adil, hai para
penguasa? (Mazmur, 58:2).
Ohin loron, Timor-Leste hasoru hela dezafiu krusiál no fundamentál iha prosesu
harii Estado de Direito Democrático relasiona ho asesu ba justisa; julgamentu
ne’ebé justu. Ita haree katak ema barak tebes ko’alia, kestiona no fó hanoin
kona-ba prosesu justisa iha rai laran.
Problema sira iha justisa la’ós problema foun. Iha Istória umanidade
nian, mosu insatisfasaun ba justisa sempre relasiona ho ukun na’in sira-ne’ebé
dala barak halo arbitrariedade iha julgamentu, julgamentu ne’ebé la justu, halo
julgamentu tuir sira-nia hakarak lori hamosu injustisa ba povu ki'ik sira, la
iha tratamentu ne'ebé hanesan iha prosesu justisa. Problema sira-ne’e mosu
tanba ligadu ho ukun no polítika ne’ebé iha relasaun ho abuso do poder.
Ukun na’in sira tempu uluk halo abuso do poder tanba sira iha fiar ida
katak sira-nia ukun hetan lejitimasaun hosi Lulik ou hosi Maromak (Divino) no
sira-nia ukun la iha ema ida maka bele kontra. Sira halo atu povu sira haree
sira nu’udar reprezentante Maromak nian ou Lulik nian. Povu sira hana’i sira no
hahi'i sira nu’udar Liurai, Dato, Amu, Na’i, Maun-Boot. Iha parte seluk ligadu
moos ho sira-nia interese polítika ba ukun. Atu ukun sai forte, sira dalaruma
halo povu ta'uk sira, atu sira bele kontinua ukun. Ba kestaun sira-ne’e ita
haree katak abuso do poder nu’udar inan ba hahalok ne’ebé ukun na’in sira nian
ne’ebé mete demais ba justisa lori halo buat hotu iha justisa tuir sira-nia
hakarak no lori hametin sira-nia ukun.
Iha mundu osidentál ne’ebé sai nu’udar referénsia ba ita no ba Istória Direitus
Umanus nian, ita hotu hatene katak ida hosi testu prinsipál ne’ebé lori
kontribui ba elaborasaun mekanizmu protesaun mundiál no estaduál ba Direitus
Umanus nian no moos asesu ba tratamentu ba justisa ne’ebé justu lori kontra
ukun na'in sira-nia podér arbitrariedade iha kestaun justisa nian maka Magna
Carta (1215) iha Inglaterra. Tanba dato sira (os barões) iha Inglaterra ladún
haksolok ho Liurai João Sem Terra ne’ebé maka sira rasik maka foti nia sai
Liurai tanba Liurai João Sem Terra ukun la tuir dato sira-nia hakarak maka dato
sira ho sira-nia forsa halo marxa ba kapitál Inglesa lori hato’o sira-nia
ezijénsia iha fulan maiu 1215. Ikus mai lori hamosu dokumentu ida ho naran
Artigos dos Barões (Articles of Barons) ne’ebé sai nu’udar baze ba Magna Carta.
Dato sira obriga Liurai João Sem Terra lori rekoñese priviléjiu dato
sira nian no moos lori limita Liurai nia ukun. Uluk nanain dokumentu ne’e iha
benefísiu ba dato sira maibé depois povu sira moos hetan hotu benefísiu tanba
aplika moos ba povu sira hotu. Magna Carta sai nu’udar instrumentu ida-ne’ebé
fó orijen lori hamosu konseitu due process of law; devido
processo legal. Katak prosesu julgamentu tenke justu no bandu atu la bele iha
tan arbitrariedade hosi Liurai no moos hosi Parlamentu sira. Tuir Profesór
António José Fernandes hakerek iha ninia livru ho títulu Direitos Humanos e
Cidadania Europeia hateten, iha pájina 25, katak “A Magna Carta é um dos
documentos que fazem parte dos antecedentes históricos dos direitos humanos;
pois destinando-se a salvaguardar a liberdade pessoal perante o abuso do
poder”. Katak Magna Karta nu’udar ida hosi dokumentu Istóriku dahuluk sira
Direitus Umanus nian, tanba iha objetivu lori proteje liberdade pesoál hasoru
abuzu podér. Tanba Magna Carta hakerek “nenhum homem livre poderia ser detido,
sujeito a prisão, privado dos seus bens, exilado, ou alvo de outra forma de
violência, senão com base num julgamento assente no respeito pela Lei do
Reino”. Ho nune’e maka Magna Carta bandu tebes, la fó dalan, ba prosesu justisa
ne’ebé maka ukun na’in sira halo tuir sira-nia hakarak de’it. Magna Carta
limita podér arbitrariedade ukun na’in nian iha justisa.
Direitu ba devido
processo legal hetan moos fatin iha iha testu prinsipál sira seluk Direitus
Umanus nian hanesan Bill of Right (1688) no moos iha Act of Settlement (1700). Iha Estados Unidos da América, iha tinan 1777, iha Declaração de
Direitos de Nova York soi moos liafuan due processo of law. Hosi ne’e
maka iha Estadu hotu-hotu ne’ebé konsidera an nu’udar Estado de Direito
Democrático sempre buka atu labele iha arbitrariedade hosi ukun na’in sira ba
sidadaun sira hotu. La’ós de’it hatudu liuhusi ukun na'in sira-nia ko’alia,
retórika, palestra, hanoin, liafuan mamuk sira iha kampaña maibé sira hatuur
duni iha sira-nia Konstituisaun no moos iha sira-nia lei oan sira hotu.
Ikus mai iha Declaração Universal dos Direitos Humanos iha artigu 1 hateten
katak “Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e em
direitos…”. iha artigu 6 hateten katak “ Todos os indivíduos têm direito ao
reconhecimento em todos os lugares da sua personalidade jurídica”. Iha artigu 7
hateten katak “Todos são iguais perante a lei….”. Iha artigu 8 hateten katak “
Toda pessoa tem a recurso efetivo para as jurisdições nacionais competentes
contra os atos que violem os direitos fundamentais reconhecidos pela
Constituição ou pela lei.”. 10 hateten katak “Toda a pessoa tem direito, em
plena igualdade, a que a sua causa seja julgada equitativa e publicamente
julgada por um tribunal independente e imparcial que decida dos seus direitos e
obrigações…”
Iha Pacto Internacional sobre os Direitos Civis e Políticos iha artigu 14 moos
hateten katak “Todos são iguais perante os tribunais de justiça. Todas as
pessoas têm direito a que a sua causa seja ouvida equitativa e publicamente por
um tribunal competente, independente e imparcial, estabelecida pela lei, que
decidirá quer do bem fundado de qualquer acusação em matéria penal dirigida
contra elas, quer das contestações sobre os seus direitos e obrigações de
caracter civil ….” Iha artigu 26 hateten katak “Todas as pessoas são iguais
perante a lei e têm direito, sem discriminação, a igual protecção da lei……”.
Ita haree katak Instrumentu Internasionál sira ba Direitus Umanus iha
protesaun no garantia ba indivíduu hotu-hotu ne’ebé iha nasionalidade ou lae
tenke hetan tratamentu ne’ebé justu ba sira-nia kazu. Iha Timor-Leste, no moos
iha nasaun balu tan, povu ki’ik no kiak sira moos bele iha asesu ba Tribunál
lori defende sira-nia interese tanba Estadu asegura atu iha direitu ba
patrosíniu judisiáriu liuhosi Defensoria Pública. Iha Timor-Leste direitu ba
patrosíniu judisiáriu gratuitu hametin liután iha Decreto-Lei n.º 38/2008 iha
artigu 3 no 4.
Iha Ita-nia Konstituisaun iha artigu 1 hateten katak “A República Democrática
de Timor-Leste é um Estado de Direito Democrático….”. Iha artigu 16 númeru 1
hateten katak “ Todos os cidadãos são iguais perante a lei, gozam dos mesmos
direitos e estão sujeitos aos mesmos deveres”. Iha artigu 26 númeru 1 hateten
katak “ A todos é assegurado o acesso aos tribunais para a defesa dos seus
direitos e interesses legalmente protegidos”, no moos iha númeru 2 hateten
katak “ A justiça não pode ser denegada por insuficiência de meios económicos”.
No Tribunal sira, iha artigu 118 númeru 1 hateten katak “São orgãos de
soberania com competência para administrar a justiça em nome do povo”.
Iha kódigu penál moos iha artigu balu ne’ebé bele uza lori garante sidadaun ida
bele hetan justisa ne’ebé justu. Hanesan abuso do poder iha artigu 297 katak
funsionáriu la bele uza ninia funsaun ho intensaun lori hetan benefísiu
ilejítimu ou lori hamosu prejuizu ba ema seluk. Iha artigu 288 ne’ebé bandu atu
advogadu ou defensór públiku la bele prejudika kauza ne'ebé entrega ba nia. No
moos iha artigu 282 kona-ba denegasaun ba justisa. Ha'u fiar iha artigu sira
seluk no lei sira balu bele uza nu’udar dalan atu evita violasaun oioin ba povu
ki’ik no kiak sira ba asesu ba justisa.
Artigu sira-ne’ebé temi iha leten hatudu ona katak ukun na’in hosi estadu foun
Timor-Leste buka atu asegura sidadaun hotu-hotu hetan justisa ba sira-nia
problema liuhusi julgamentu iha Tribunál.
Infelizmente, iha sosiedade nia laran, biar lei sira hakerek ho di’ak
tebes iha Konstituisaun, Kódigu Penál, Kódigu Prosesu Penál, Kódigu Sivíl ou
Kódigu Prosesu Penál, leis ou decreto-leis no ita-nia lei sira tuir artigu 9
hosi ita-nia Konstituisaun tenke tuir lei internasionál sira ne’ebé maka ita
aprova, ratifika ou adere ba maibé kuandu ukun na’in sira la iha vontade di’ak
lori halo tuir lei nia haruka, sei uza sira-nia podér ne’ebé sira iha lori halo
buat hotu tuir sira-nia hakarak maka ita monu daudaun ba abuso do poder. Ha'u
bele dehan abuso do poder haree hosi processo jurídico-legal presiza atu prova
iha Tribunál maibé prova ba abuso do poder iha sosiedade maka populasaun sira
lakon konfiansa ba justisa estaduál, populasaun sira moos lakon sira-nia
esperansa lori hetan justisa ba sira-nia problema, moris iha sosiedade sei
sabraut tanba ema idak-idak sei buka dalan lori halo justisa rasik, povu la
moris hakmatek tanba sei mosu grupu ilegál sira ne’ebé halo asaun krime oioin
ho sira-nia karreta ou motór ne'ebé la iha númeru matríkula tuituir populasaun
sira hanesan moos dalan ida lori hata'uk populasaun sira, númeru krime sei mosu
aas liután, família sei la estavel, konfuzaun sei mosu oioin no estadu
Timor-Leste rahun neineik ba daudaun. Loron ida Timor-Leste sei hela de'it
nu’udar mehi ida iha poeta sira-nia poezia.
Iha kontestu Timor-Leste nian bele sai nu’udar referénsia bainhira
abuso do poder halo hosi ukun na'in sira iha tempu portugés no moos iha tempu
Indonézia lori haterus povu no lider rezisténsia sira nu’udar matadalan ba Ukun
Rasik An. Karik iha tempu ukun rasik an sei akontese abuso do poder hosi ukun
na'in sira lori haterus povu ki’ik no kiak sira? Ha’u fiar katak ukun na'in
ne’ebé uluk nu’udar funu na’in ne’ebé hetan terus, hetan violasaun oioin ba
ninia direitu no direitu povu Timor-Leste nian sei la haluhan oinsá moruk tebes
bainhira hetan terus no violasaun sira ne’e hosi okupasaun ilegál Indonézia
nian. Agora iha tempu ukun rasik an atu aplika fali ba povu ki’ik no beran
laek? Estraga fali sosiedade Timor-Leste ne’ebé Ita-Boot sira mehi atu harii?
Estado de Direito Democrático ne’ebé harii ho terus no susar sira hotu? Oinsá
ho Ita-Boot sira-nia mehi iha tempu rai susar? Atu lori Timor-Leste ba ne’ebé?
Pergunta hirak ne’e hanesan reflesaun ida de’it maibé ha'u fiar metin, no fiar
metin ba nafatin mezmu iha situasaun krize nia laran, katak ukun na’in ne’ebé
nu’udar asuwa'in no matadalan povu Timor-Leste nian ba ukun rasik an sei halo
buat hotu-hotu lori asegura katak estadu Timor-Leste ne’ebé nu’udar sira-nia
kosar been rasik moos sei harii ho di’ak no atu sira-nia povu no emar sira hotu
sei la hetan diskriminasaun, terus no violasaun oioin ba sira-nia direitu no
moris.
Asesu ba justisa ne’ebé justu nu’udar kestaun prinsipál ida iha Estado
de Direito Democrático. Tuir Larenz, “ a ideia de Estado de direito prende-se à
exigência de que nele se observe um “Direito justo”, sendo dever do Estado a
criação e a execução do Direito”. Tuir fali Ronnie Preuss Duarte afirma katak
“Não se pode falar absolutamente, em Estado democrático de direito sem que aos
cidadãos seja garantida, em toda sua plenitude, a possibilidade de, em
igualdade de condições, socorrer-se dos tribunais para a tutela das respectivas
posições jurídicas subjetivas. Enkuantu Gomes Canotilho hateten katak “ do
princípio do Estado de direito deduz-se, sem dúvida, a exigência de um procedimento
justo e adequado de acesso ao direito e de realização do direito”. Tanba
ne’e maka atu hetan justisa ne’ebé maka loos ita tenke liuhusi, tuir Ronnie
Preuss Duarte, “um processo substancialmente justo, à medida que o procedimento
pode condicionar o resultado”. Ou katak tenke liuhusi prosesu substansialmente
justu, tanba prosedimentu maka bele sai nu’udar kondisaun lori hetan rezultadu.
Ita bele iha esperansa atu hetan justisa ne’ebé justu bainhira podér
judisiáriu inklui moos komponente hotu ne’ebé halo parte ba prosesu justisa
estaduál tenke livre hosi influénsia no interferénsia hosi podér polítiku.
Iha-ne’e ha'u temi podér polítiku no ha'u la temi podér ezekutivu ou lejizlativu
hanesan John Locke nia hanoin atu tenke hafahe tiha podér polítiku. No hetan
moos influénsia ba Charles de Montesquieu ne’ebé depois hamosu teoria separação
dos poderes. Tuir Montesquieu katak podér polítiku fahe ba tolu hanesan poder
lejizlativu ne’ebé halo parte ba Parlamentu, poder ezekutivu halo parte ba
Governu no podér judisiáriu halo parte ba Tribunál sira. Maibé podér polítiku
sira teoricamente ita haree hanesan hafahe duni sira, tuir matenek na’in sira
dehan “Os três poderes deveriam estar tão equilibrados que nenhum deles poderia
interferir nos outros e sobrepor-se a qualquer deles”, maibé iha realidade
dalaruma sira sempre ligadu hela ba malu. Ita bele tau fiar metin de’it ba
podér judisáriu bainhira podér judisáriu la iha duni interferénsia hosi podér
polítiku rua seluk bainhira ita hari’i sistema no instrumentu hotu ne’ebé di’ak
lori garante duni independénsia totál podér judisiáriu nian. Problema iha maka
hanesan iha, podér ezekutivu, nu’udar governu, hanesan rezultadu mai hosi podér
lejizlativu, nu’udar parlamentu. Katak iha Timor-Leste, ou nasaun balu sira
seluk moos, formasaun governu (podér ezekutivu) liuhusi eleisaun lejizlativa.
Katak tuir partidu ne’ebé iha votos barak liu iha Parlamentu Nasionál (podér
lejizlativu) ou aliansa hosi partidu sira iha Parlamentu Nasionál (podér
lejizlativu) ne’ebé hetan votos barak liu maka bele forma governu (podér
ezekutivu). Ho nune’e ligasaun entre podér ezekutivu (governu) ho podér
lejizlativu (parlamentu) metin tebes. Porezemplu Partidu A maka kaer ukun.
Entaun lojikamente, ba interese lori kaer ukun, deputadu sira hosi partidu A
iha Parlamentu Nasionál, sei halo lei ne'ebé favorese ba sira-nia interese. Lei
ne’ebé kontra sira-nia interese sira trava, rai hela iha gaveta lai ho razaun
oioin ou bele moos sira sei vota kontra lori halakon tiha lei ne’e. Bainhira
governu halo decreto-lei ruma sei pasa iha Parlamentu Nasionál tanba ne’e com
certeza refleta sira-nia interese.
Se iha órgaun soberania Estadu nian ne’ebé diferente, Governu no
Parlamentu Nasionál, no idak-idak, teorikamente, independente sei iha
influénsia metin ba malu oinsá maka ita bele iha konfiansa katak Defensoria
Publica ne’ebé halo parte nu’udar komponente ida hosi órgaun ezekutivu nian
bele la iha influénsia hosi podér polítiku? Bainhira povu ki'ik hasoru problema
ruma ligadu ho ema sira-ne’ebé besik ba ukun ou sira-ne’ebé kaer ukun sei
hasoru obstákulu oioin atu lori hetan tratamentu justu iha prosesu ne’ebé justu
no adekuadu no prosedimentu ne’ebé di’ak lori hetan rezultadu ne’ebé di’ak tuir
povu ki'ik nia interese, la’ós tuir Defensór Titulár nu’udar mandatáriu nia
interese fali ou ema lubun balu sira-nia interese fali. Se lae povu ki’ik sira
bele husu estadu halo gastu ba orsamentu sira atu Defensór Públiku sira lori
halo serbisu ba an rasik? Ba família sira? Ba belun sira? Ou ba povu ki'ik sira
ne’ebé buka justisa? Tanba ne’e buat ne’ebé presiza
halo entre Defensór Titulár ho populasaun ne’ebé buka justisa maka halo ajenda
no komunikasaun ba malu atu la hamosu dezentendimentu, preokupasaun hosi parte
populasaun ne’ebé la hatene lei bele hetan esplikasaun ruma ba sira-nia
presiza.
Iha-ne’e ha’u hanoin moos atu karik, iha futuru, Defensoria Publica
bele sai nu’udar órgaun independente ida-ne’ebé la submete ba órgaun ezekutivu
lori asegura ninia serbisu lori fornese patrosíniu judisiáriu gratuitu ba povu
ki'ik no kiak sira maibé moos iha independénsia totál. Bainhira sei submete ba
órgaun ezekutivu ita seidauk bele iha konfiansa ba ninia serbisu. Ita presiza
moos iha mecanismo de controlo ne’ebé maka di’ak ba sira-nia serbisu. Iha-ne’e
ha’u-nia intensaun no ha’u-nia mehi lori harii Estado de Direito Democrático
ida-ne’ebé bele asegura ho di’ak no loos ba povu tomak hetan tratamentu ba
prosedimentu justu no adekuadu ba asesu ba justisa estaduál. Ha'u ko'alia ba
povu tomak katak ba povu ida tempu agora nian ou ba povu sira iha tempu oin
mai; jerasaun foun sira no povu Timor-Leste nian tomak. La haree ba suku, rasa,
kór, relijiaun, etc.
Hosi ha’u-nia esperiénsia seluk balu ne’ebé ha’u hasoru no tuir ha’u-nia
observasaun hosi kazu sira seluk ne’ebé maka relasiona ho ukun na’in sira, halo
ha’u hanoin asesu ba justisa ba povu Timor-Leste lori hetan julgamentu ba kazu
sira ho justu no independente maka mehi Timor-Leste nian, nu’udar Estado de
Direito Democrático ida-ne’ebé buka asegura protesaun ba Direitus Umanus,
ne’ebé sei naruk. Tanba bainhira justisa
sei kahur ho abuso do poder ukun na’in sira nian, mekanizmu estaduál sira lori
tulun rezolve problema sira dalaruma bele sai fali nu’udar palku ba teatru ba
ukun na’in sira.
Tanba ne’e parte importante tebes ba kontrolu ba ukun na’in sira hosi
hahalok abuso do poder maka Maun-Boot lider rezisténsia sira no inklui moos
Igreja Katólika, Sosiedade Sivíl no moos média ne’ebé independente no
profisionál. Liu-liu ha’u sei ta’uk tebes se bainhira Igreja Katólika,
Sosiedade Sivíl no moos média ne’ebé independente no profisionál lakon sira-nia
lian lori defende lia-loos, justisa no Direitus Umanus. Agora ba Maun-Boot
lider rezisténsia sira ita husu took ukun rasik an ne’e ba se no ba saída? Se
la’ós ba ita? Se la’ós ba moris di’ak no hakmatek? Oinsá ukun na’in sira se
halo hikas buat ne’ebé militár Indonéziu sira halo iha tempu Indonézia nian
kona hikas mai ami povu ki’ik sira?
Ita hotu-nia esperansa ita tau hela ba Maun-Boot rezisténsia sira.
Tanba sira maka matadalan lori harii Estadu ida ita hotu bolu República
Democrática de Timor-Leste. Uluk sira dehan katak libertação da pátria no
libertação do povo. Agora libertação do povo ne’e oinsá? Oinsá ho mehi uluk ne’ebé
Ita-Boot sira hakarak harii Estadu ne’e? Hanoin ba promesa sira uluk ba povu
sira. Bainhira Ita-Boot sira la iha, nasaun ne’ebé Ita-Boot sira harii ne’e sei
la’o ho di’ak ba oin ou sei sai rungu-ranga.
Iha Estado Timor-Leste ne’ebé hanaran nu’udar Estado de Direito
Democrático ida, alénde ita-nia esperansa tau iha Maun-Boot rezisténsia sira,
ita presiza moos atu média la bele iha interferénsia hosi ukun na’in sira. La
bele iha julgamentu ba jornalista sira kuandu jornalista sira levanta kazu
relasiona ho governasaun-administrasaun hasoru ukun na’in Estadu nian sira.
Tanba ukun na’in Estadu nian dezempeña podér públiku ne’ebé iha interese
públiku. Ukun na’in bele uza direitu resposta lori afirma katak buat ne’ebé
jornalista sira hakerek laloos. Ita moos presiza atu Igreja Católica sai
nafatin The Voice of Voiceless hanesan iha tempu funu nia laran. Ita presiza
sosiedade sivíl ativu. Ita presiza atu sidadaun sira la bele apatia ba krize
sosiál ne’ebé maka mosu. Ita la ko’alia de’it ba kazu agora maibé ita kuidadu
ninia efeitu ne’ebé la di’ak ba futuru Estadu Timor-Leste nian. Ukun na’in ida
sa’e no ukun na’in ida tun maibé oinsá ho moris Estadu nian.
Maibé problema ida moos karik ha’u haree maka tanba lei iha Estadu
Modernu tempu agora nian sai ona nu’udar law acting upon society. Lei sai hikas
nu’udar instrumentu Estadu nian. La’ós ona law as an aspect of society ne’ebé
moris ho populasaun sira no buka atu rezolve populasaun sira-nia problema moris
nian no parte importante maka buka atu hatuur sentimentu justisa populasaun
sira nian. Bainhira iha law acting upon soceity iha Estadu Modernu entaun la
importante ona kestaun justisa populasaun sira nian hanesan juiz boot Estadus
Unidus Amérika nian, Justice Brandeis dehan “ Biasanya keharusan menyelesaikan suatu
perkara berdasarkan ‘the rule of law´ itu dipandang lebih penting daripada
persoalan menyelesaikan perkara itu secara benar”. Tanba rule of law ne’e ukun na’in sira maka
hatuur entaun tuir de’it sira-nia interese.
Problema moos ne’ebé ita hasoru maka ita iha influénsia hanoin
positivista-legalista sira ne’ebé haree buat hotu-hotu tuir de’it lei haruka
enkuantu ita-nia sosiedade sei iha hela sosiedade ida-ne’ebé ita sei bele bolu
sosiedade tradisionál ne’ebé sei valoriza liu maka sentimentu justisa komunidade
nian duké lei sira-ne’ebé maka iha. Ho nune’e maka ita sempre rona populasaun
sira sempre dehan lei la justu. Ita-nia rain iha xoke entre modernu no
tradisionál. Ukun na’in sira hatur lei tuir sira-nia interese no sira-nia
vizaun ne’ebé dalaruma la kona ho populasaun sira-nia hakarak. Maibé ha’u
pesoalmente espera katak polítiku na’in sira halo lei buka atu akumula
aspirasaun povu sira nian tanba ikus mai povu sira maka sei hetan efeitu hosi
lei estadu nian sira. No ukun na’in sira moos bainhira ukun hotu sei fila no
moris nu’udar populasaun ida moos iha komunidade nia laran Lei estadu nian ita
ema maka halo no ita presiza halo ba nesesidade ita ema nian lori hatuur o bem
comum moris populasaun sira nian iha estadu ida-ne’ebé di’ak no forte.
Ha’u haree no bele karik halo konkluzaun ida katak iha situasaun
Timor-Leste nian agora daudaun solusaun ba problema sira sempre depende ba iha
hakarak di’ak hosi ukun na’in sira no Maun-Boot rezisténsia nian sira. Maibé
liu-liu iha Maun-Boot rezisténsia nian sira. Ha’u deklara ho loos katak ha’u,
no ha’u hanoin populasaun sira seluk moos karik, la brani kontra Maun-Boot
rezisténsia nian sira. Tanba kontra sira katak terus no oho an. Sira hanesan
Maromak ne’ebé ita bele haree iha mundu Timor-Leste nian ne’ebé iha kbiit boot
tebes lori influénsia ema Timor-Leste nia moris. Tanba ne’e buat ne’ebé ha’u
hakerek iha-ne’e hanesan atu lori dere de’it sira-nia fuan, dere sira-nia
laran, husu ho haraik an sira-nia tulun no boa vontade (good will) lori fó
solusaun di’ak ba ita sira-nia povu no moos ba República Democrática de
Timor-Leste ne’ebé sira harii iha ideolojia polítika Maubere nian ne’ebé sira
uluk hananu iha tempu uluk nakukun nian lori fó esperansa ba povu ki’ik no kiak
sira, povu ain-tanan sira, katak ita halo libertação da pátria de Timor-Leste
atu lori halo libertação do povo hosi kualkér opresaun. Atu povu la bele terus
tan!
Agora teorikamente haree hosi pontudevista Estado de Direito
Democrático nian maka buat hotu depende ba aliserse ukun na’in sira hatuur hela
daudaun ne’e. Tanba ukun na’in sira ne’ebé kaer ukun maka trasa liña jerál
polítika Estadu nian. Hatuur aliserse forte ou hatuur aliserse fraku. Depende
ba ukun na’in sira. Aliserse estadu nian ida maka lei. Tanba lei ne’ebé di’ak
sei hametin Estadu sai forte no lei ne’ebé la di’ak sei halo Estadu sai fraku.
Lei ne'ebé di'ak maka lei sira-ne'ebé proteje Direitus Umanus.
*Antigo estudante da Escola de
Direito da Universidade do Minho do Mestrado em Direitos Humanos. Iha interese
iha área sira hanesan Judisiáriu, Direito Internacional dos Direitos Humanos,
Direitos Fundamentais, Direito do Ambiente, Direitos Humanos e Biomedicina. Iha
relasaun di’ak ho Escola de Direito da Universidade do Minho. Agora daudaun
hanesan Professor da História, Cultura e Língua Timorense no História e Cultura
Portuguesa iha Instituto São João de Brito – Kasait, Likisa. Bele kontaktu iha 76094252.
Comentários
Enviar um comentário