Harii Sistema Justisa
lori defende Direitos Humanos iha Timor-Leste
(Kontribuisaun ida ba
reforma judisiária iha Estadu Direitu Demokrátiku)
*Hosi
Hercus Pereira dos Santos
Iha prosesu konstrusaun ba Estado de Direito
Democrático ne’ebé respeita no valoriza Direitos Humanos, iha parte prinsipál
ida-ne’ebé ita presiza tau atensaun maka’as maka Sistema Justisa. Ita sempre
iha preokupasaun oinsá maka harii Sistema Justisa ida-ne’ebé di’ak, iha parte
ida lori proteje direitu sidadaun sira nian no iha parte seluk lori kontribui
ba dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku Estadu nian. Kestaun rua ne’e
iha ligasaun ba malu hela. Ida la bele moris sein ida seluk. Katak bainhira iha
protesaun di'ak ba direitu sidadaun sira nian iha tempu hanesan ita garante no
kontribui moos dezenvolvimentu iha setór sósiu-ekonómiku no polítiku iha Estadu
nia laran. Bainhira ita garante dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku ita
tenke halo ho objetivu maka lori proteje direitu sidadaun sira nian. Tanba
bainhira Estadu halo dezenvolvimentu la bele ko’alia de’it iha teoria nia leten
maibé kualidade moris povu sira nian, direitu povu sira nian, tenke sai sasukat
prinsipál lori avalia katak dezenvolvimentu hala'o duni ho di'ak ka lae.
Bainhira
ita ko'alia kona-ba harii Estadu ita loloos ne’e ita ko’alia hela atu oinsá
Estadu asegura no promove moris di'ak ba povu sira. Hari Estadu katak harii
moris di'ak ba povu. Moris di'ak ida-ne’ebé, pelumenus, hanesan hetan protesaun
no valorizasaun iha Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian.
Iha kestaun Justisa nian, bainhira Estadu la hamosu Sistema Justisa ne'ebé
di'ak maka sei sai fali hanesan fatór ne’ebé bele kontribui lori viola direitu
sidadaun sira nian no Direitos Humanos no ikus mai, Sistema Justisa ne'ebé la
di'ak bele nakfilak sai naha todan ba Estadu. Tanba Estadu, ou gasta rekursu
orsamentu la efisiente ou estadu la konsege hetan retornu ne’ebé adekuadu ba
dezenvolvimentu nasionál.
Ita bele dehan
katak Sistema Justisa ne’ebé la di’ak bele enfrakese Estadu Direitu, viola
Direitos Humanos no bele afeta negativamente ba dezenvolvimentu rai laran.
Parte rua ne’e, Sistema Justisa ne'ebé la di'ak no dezenvolvimentu ne’ebé la
di'ak, povu maka lori todan. Estadu la bele harii iha konseitu teóriku, númeru
no gráfiku nia leten maibé Estadu tenke harii ba ema sira-nia moris di’ak. Ha'u
gosta tebes no kontente lori rona iha semináriu ou iha relatóriu sira bainhira
malae sira ou analista sira dehan Timor-Leste ne’e riku, iha kresimentu
ekonómiku di'ak, dezenvolvimentu rai laran la’o di'ak, iha protesaun ba direitu
sidadaun sira nian, iha valorizasaun ba Direitus Humanos, maibé ha'u sei fiar
liu bainhira estrada sira iha Dili laran, hanesan kapitál nasaun nian, no moos
estrada sira iha territóriu tomak, bele sai di’ak, asegura nesesidade bázika ba
populasaun sira, la bele penaliza no bandu serbisu jornalista sira nian ba
interese komún Estadu nian, la bele iha diskriminasaun iha asesu ba justisa ou
ba partisipasaun vida Estadu nian, sidadaun sira moris livre no sirkula iha
kualkér tempu la ho ta'uk, prevene abortu ou soe bebé no problema sosiál sira
seluk tan. Katak dezenvolvimentu la’ós de’it iha surat tahan leten maibé
kontribui duni ba moris di'ak povu sira nian. Ho nune’e, iha kontestu reforma
judisiária nian ita presiza harii Sistema Justisa iha Timor-Leste ne’ebé
garante dezenvolvimentu ba povu sira-nia moris di'ak.
Ha'u tenta buka atu fó-hanoin ruma, tuir ha’u-nia observasaun pesoál ne’ebé
ha'u hasoru iha realidade (Ha'u sei limita de’it lori ko’alia kona-ba asuntu
morozidade no independénsia órgaun judisiária sira nian tanba ne’e, nu’udar
de'it ha'u-nia observasaun pesoál. Karik ha'u hala'o serbisu ruma iha
instituisaun estadu nian ou NGO ruma iha área judisiária ou Direitos Humanos maka
sei iha liután kondisaun lori hala'o peskiza ne'ebé di'ak liután ba kestaun
sira-ne’e. Tanba kestaun judisiária no Direitos Humanos ne’e kestaun kompleksu
ida) lori ha'u hanoin oinsá harii Sistema Justisa haree hosi perspetiva
Direitos Humanos nian iha Estado de Direito Democrático de Timor-Leste. Apenas
nu’udar sidadaun ida-ne'ebé iha interese iha área Direitos Humanos maibé
liu-liu moos tanba Timor-Leste nu’udar estadu ida iha-ne’ebé moris tanba moos
nu’udar rezultadu hosi luta ba protesaun Direitos Humanos nian. Hanesan Barbara
Oliveira et al hateten iha Os Direitos Fundamentais em Timor-Leste iha pajina
51 “Durante a resistência de Timor-Leste à ocupação da Indonésia, foram
utilizados vários mecanismos internacionais para a promoção dos direitos humanos
do povo timorense, incluindo a extinta Comissão dos Direitos Humanos, o
Conselho de Segurança, a Assembleia Geral das Nações Unidas e o Tribunal
Internacianal da Justiça”. Tanba ne’e, ita bele haree iha fali pájina 52 hosi
livru ne’ebé temi iha leten bainhira hakerek tuir dokumentu balu hateten katak
“[a] luta do povo timorense para ganhar a sua independência foi, em sua
essência e em todas as dimensões, uma luta pelos direitos humanos”. No moos
lori halo tuir artigu 23 hosi Konstituisaun República Democrática de
Timor-Leste iha-ne’ebé hakerek katak “ Os direitos fundamentais consagrados na
Constituição não excluem quaisquer outros constantes da lei e devem ser
interpretados em consonância com a Declaração Universal dos Direitos Humanos”.
Bainhira iha
prosesu harii Estado de Direito Democrático de Timor-Leste ita presiza tau iha
konsiderasaun respeitu ba Direitu Internasionál no ba Direitos Humanos, la’ós
de'it iha ita-nia diskursu mamuk sira ou iha ita-nia partisipasaun iha mundu
internasionál kona-ba Direitos Humanos, ou halo aprovasaun, ratifikasaun ou
adezaun hosi ita-nia órgaun soberania kompetente sira ba norma sira hosi
konvensaun, tratadu ou akordu internasionál sira lori vale iha ordenamentu
jurídiku internu ita nian hanesan prevee iha Konstituisaun República
Democrática de Timor-Leste iha artigu 9 iha númeru 2 hateten katak “As normas
constantes de convenções, tratados e acordos internacionais vigoram na ordem
jurídica interna mediante aprovação, ratificação ou adesão pelos respetivos
órgãos competentes e depois de publicadas no jornal oficial” no rekoñesimentu
Estadu Timor-Leste ba Direitu Internasionál importante tebes hanesan prevee iha
númeru 1 ne’ebé hateten katak “A ordem jurídica timorense adota os princípios
de direito internacional geral ou comum”, maibé liu-liu no extremamente
importante, hau repete extremamente importante, no dalaruma ukun na’in sira
haluhan tiha maka númeru 3 ne’ebé hateten katak “ São inválidas todas as normas
das leis contrárias às disposições das convenções, tratados e acordos
internacionais recebidos na ordem jurídica interna timorense”. Ne’e katak
kualkér norma Estadu Timor-Leste nian no kualkér desizaun Estadu nian ne’ebé
kontra Direitu Internasionál inklui moos Mekanizmu Internasionál ba Protesaun
Direitos Humanos ne’ebé Estadu Timor-Leste legalmente simu ona, tuir
prosedimentu, la bele akontese iha Estadu Timor-Leste nia moris tomak. Tanba
ita bele dehan katak Konstituisaun Timor-Leste bandu, la fó dalan, atu órgaun
soberania sira ou funsionáriu Estadu Timor-Leste sira halo lei, hatuur polítika
Estadu Timor-Leste nian ou foti desizaun ruma ne’ebé viola Direitu
Internasionál no Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos sira-ne'ebé
Timor-Leste simu, tuir artigu 9 númeru 2 hosi Konstituisaun República Democrática
de Timor-Leste, ne’ebé maka vale iha ordenamentu jurídiku internu. Tanba lei
sira-ne’e, inklui moos polítika no desizaun polítika sira hotu, inválidas hosi
pontudevista Constituição da República Democrática de Timor-Leste nian. Hanesan
ha'u-nia profesór sira hosi Escola de Direito da Universidade do Minho;
Profesór Maria Clara Calheiros ho Sergio Mouta Faria hateten “ No que toca a
hierarquia, trata-se de estabelecer uma hierarquia normativa entre diferentes
categorias de actos provenientes de distintos órgãos dotados de poder
normativo, que implicará a imposição do respeito das normas de grau hirárquico
inferior face àqueles de grau superior. Disto decorre que uma eventual
contradição se resolve considerando inválido o acto normativo inferior”. Hanesan
moos Maria Lúcia Amaral, Profesora no juiz Tribunál Konstitusionál Portugál
nian, hateten “ Que natureza atribuir
à constituição escrita, e que lugar lhe
conferir na hierarquia das fontes de direito de um Estado? O programa (teórico)
do constitucionalismo moderno só tinha uma resposta “natural” para esta
questão. De acordo com a compleição lógica dos seus apostolados, a constituição
não só deveria ser fonte de direito, isto é, não só deveria conter e revelar
normas jurídico-positivas, como deveria ser a fonte primeira e superior do
ordenamento do Estado. Com efeito, se ela era – segundo se dizia – produto
do poder constituinte, e se todas as restantes normas eram criação dos poderes
constituídos, uma só conclusão parecia possível: o resultado do exercício do
poder maior (a constituição) deveria vincular o resultado do exercício dos
poderes menores (a lei ordinária, os actos administrativos, as sentenças
judiciais). Os textos constituicionais deveriam ser portanto fonte, e fonte
superior, de direito positivo estadual”.
Estadu bele
atua bainhira iha perigu momoos (hanesan ema kaer kilat ou terrorista sira ou
hanesan ba doenças contagiosas) ba orden publika nian ou ba bem comum, ba
interese públiku. Bainhira la iha perigu momoos tanba ema sivíl la kaer kilat
(la iha terrorista) ou tanba ema iha konxiénsia maka’as lori kuidadu
di’ak-di’ak nia an iha parte saúde nian (ema kuidadu an atu la monu ba doenças
contangiosas), Estadu la bele intervein lori kontra Direitos Humanos. Mezmu
Estadu atua, iha situasaun estremu balu Estadu iha duni razaun lori atua ba
interese públiku, Estadu iha obrigasaun nafatin atu buka oinsá respeita Padraun
Internasionál ba Direitu Internasionál ou ba Mekanizmu Internasionál ba
Protesaun Direitos Humanos nian ne’ebé Estadu Timor-Leste simu ona no vale iha
ordenamentu jurídiku internu iha República Democrática de Timor-Leste nia
laran. Tanba karik ukun na'in sira bele halo lei, hatuur polítika Estadu nian
no foti desizaun polítika ruma ne'ebé kontra Direitu Internasionál no Mekanizmu
Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian ne'ebé lori favorese ba
sira-nia interese no ukun na'in sira bele manan iha tempu agora, maibé ha'u
ta'uk de’it maka aban bainrua, liutiha tinan 50, tuir Istoriadór sira-nia
hanoin, ou bainhira Timor-Leste ne'ebé modernu no garante loloos liberdade no
direitu fundamentál sidadaun sira nian, bele fó naran ne'ebé la di'ak ba ukun
na'in sira-ne’e. Nu’udar sidadaun ida, ha'u espera katak Eroi ba Libertasaun Nasionál,
presiza atu ajuda harii aliserse di’ak ba Estadu Direitu Demokrátiku iha
Direitos Humanos nia leten. Hanesan Sua Excelencia Presidente Taur Matan Ruak
hateten sivilizasaun saída maka ita hakarak harii iha Timor-Leste. Ne’e kestaun
prinsipál ida-ne'ebé ezije ema hotu-hotu ninia reflesaun liu-liu ba Eroi Libertasaun
Nasionál atu evita la bele estraga Estadu Direitu no la bele viola Direitos
Humanos maibé liu-liu hamosu hela kultura no tradisaun di'ak ba moris Estadu
Timor-Leste nian ba jerasaun agora no moos ba jerasaun oin mai iha kontestu
Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos. Atu iha Istória Timor-Leste
nian sei hakerek nafatin katak Eroi Libertasaun Nasionál sai moos nu’udar Eroi
ba Konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita ba Direitos Humanos.
Ha’u ko'alia hanesan ne’e tanba iha Estadu ne’ebé foin sai hosi funu, papél
hosi Eroi Libertasaun Nasionál importante tebes no dalaruma enkuantu sira la
kuidadu sira rasik duni maka sei estraga Estadu ne’ebé sira rasik maka fó
kontribuisaun iha luta libertasaun nasionál. Liu-liu tanba Eroi Libertasaun
Nasionál sira-ne’e ema militár no baibain militár la toman ema krítika, la
toman iha demokrasia. Militár iha liña komandu (garis komando, ierarkia
iha-ne’ebé ida leten hatún orden ba ida kraik no ida kraik la bele kestiona).
Maibé ita hotu, nu’udar timoroan, iha devér atu kuidadu maka buat ne'ebé
inimigu halo iha tempu nakukun nia laran, la bele aplika fali iha tempu Ukun
Rasik An ida-ne’e. Se lae, ita sei la hatene atu halo diferensa moris iha tempu
okupasaun ilegál-estranjeira ho moris iha tempu Ukun Rasik An nian. Ne’e triste
boot ida!
Nu’udar
sidadaun ha'u hakarak atu ha'u-nia ukun na'in sira iha naran di'ak nafatin
nu’udar Eroi ba Luta Libertasaun Nasionál no moos Eroi ba Defensór ba Direitos
Humanos iha Estadu Direitu Demokrátiku Timor-Leste nia moris tomak. Ukun na'in
sira iha direitu tomak atu hili apoia sira-ne’ebé kuidadu halo Eroi Libertasaun
Nasionál naran di'ak nafatin mezmu iha tempu ida sira la iha ou hili apoia
sira-ne’ebé taa no kadoo Eroi Libertasaun Nasionál sira-ne’e tanba iha interese
ba rikusoin, projetu ou kadeira. Ha'u ta'uk de'it ema sira-ne’e maka aban
bainrua, bainhira Eroi Libertasaun Nasionál la iha, sira maka ko’alia aat
uluk-uluk Eroi Libertasaun Nasionál sira-ne’e. Nu’udar jerasaun ne’ebé moris
iha tempu Indonézia nian, ha'u akompaña moos situasaun Prezidente Soeharto nian
ne'ebé bainhira sei moris ema balu hahi'i no halo Prezidente Soeharto haksolok
de’it, asal bapak senang, no ema hanaran nia Bapak Pembangunan, infelizmente
bainhira nia mate, situasaun kontráriu, ema fó-naran ne'ebé la di'ak de'it ba
Prezidente Soeharto hanesan ditadór, anti demokrasia, anti liberdade, violadór
Direitos Humanos iha Indonézia. Ha'u espera situasaun ne'ebé akontese ba
Prezidente Soeharto sei la bele mosu ba ha'u-nia Eroi Libertasaun Nasionál sira
iha Timor-Leste. Dalaruma Eroi Libertasaun Nasionál ladún iha konxiénsia karik,
tanba preokupa liu ho serbisu barak-barak oinsá harii Estadu ida-ne’e, maibé
buat hotu-hotu ne'ebé Eroi Libertasaun Nasionál ko’alia no halo, mezmu lahó
hakarak, sei kontribui lori harii Estadu ida-ne’e. Kontribui ba di'ak ou la
di'ak depende ba hahalok di'ak ou la di'ak hosi Eroi Libertasaun Nasionál sira.
Tanba Eroi Libertasaun Nasionál sai ona, hakarak ou lakohi, modelu ou padraun
ba sidadaun hotu-hotu iha Estadu ida-ne’e nia moris. Sidadaun bele dehan:
“Maun-Boot sira moos halo”. Ou sira bele dehan: “Maun-Boot sira maka ko’alia se
tan maka atu kontra”. Ha'u hanoin agora daudaun Eroi Libertasaun Nasionál sira
maka ukun hela Timor-Leste sei mosu fallansu oioin, satan kuandu aban bainrua
ukun na’in la'ós ona Eroi Libertasaun Nasionál, Timor-Leste sei sai oinsá loos
ita la hatene. Ita só bele iha garantia ba ukun ne’ebé di'ak iha aban bainrua
nian bainhira Eroi Libertasaun Nasionál sira agora harii sistema ukun ne'ebé di'ak ho sistema kontrolu ne'ebé di'ak iha Estadu
Direitu Demokratiku no respeita ba Direitos Humanos.
Asesu ba
justisa hanesan parte fundamentál ida hosi protesaun ba Direitos Humanos no moos
nu’udar indikasaun ida ba Estadu ida-ne'ebé ita hanaran Estadu Direitu
Demokrátiku. La iha garantia ba asesu ba justisa ba sidadaun sira ho di'ak no
loos ita la bele temi katak ita-nia Estadu ne’e Estadu Direitu Demokrátiku no
respeita ba Direitos Humanos. Ita tenke tau iha konxiénsia ba importánsia harii
Estadu Timor-Leste nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos
Humanos ne’ebé asegura ba sidadaun hotu-hotu iha direitu ba asesu ba justisa. Tanba
Estadu Direitu, tuir Profesór Gomes Canotilho, dehan katak “um estado ou uma
forma de organização político-estadual cuja actividade é determinada e limitada
pelo direito”. Katak Estadu maka kria Direitu no Estadu rasik submete ba
Direitu ne’ebé Estadu kria ne’e no lei fundamentál Estadu ida nian maka
Konstituisaun no Konstituisaun Timor-Leste rasik moos asegura direitu asesu ba
justisa hanesan temi iha artigu 26. Enkuantu Mekanizmu Internasionál ba
Protesaun Direitos Humanos nian sira moos buka atu asegura direitu ba asesu ba
justisa ba ema hotu-hotu hanesan temi artigu 7 to’o 11 hosi Declaração
Universal dos Direitos do Homem no iha artigu 2, 3 no 14 hosi Pacto
Internacional sobre Os Direitos Civis e Políticos.
Agora daudaun Estadu Timor-Leste komesa ona halo reforma judisiária. Tanba ne’e,
ita presiza tau iha kestaun pontu importante balu, entre pontu sira seluk tan
karik, hanesan: a) Tanbasá ita halo reforma judisiária? b) Ita halo ba sé? c)
Ita halo oinsá?
Bainhira ita halo reforma judisiária karik tanba ita haree katak sistema
judisiáriu agora sei iha frakeza balu tanba la korresponde ho nesesidade povu
sira nian ou interese Estadu nian ou sei falta buat balu iha sistema judisiáriu
ne'ebé ita presiza hatuur. Iha Sistema Justisa karik hasoru hela problema sira,
entre problema sira seluk, maka hanesan morozidade no independénsia órgaun
judisiáriu sira nian. Ha'u limita de'it ba kestaun rua ne’e. Ha'u tenke hateten
katak ha'u la bele aborda kestaun hotu-hotu, tanba iha parte ida, kestaun justisa
ne’e kestaun kompleksu ida no ita la bele ko'alia buat hotu-hotu iha-ne’e no
iha parte seluk, kondisaun seluk-seluk limitadu. Tanba ne’e, ha'u atu limita
de'it kona-ba Morozidade no Independénsia Órgaun Judisiáriu nian.
A) Morozidade
Ita haree katak
problema morozidade hanesan problema ne'ebé sempre ema kestiona no ema tau iha
atensaun prinsipál bainhira ema ko'alia kona-ba reforma iha parte judisiária.
Nasaun boot sira hanesan Portugál ou nasaun boot sira seluk sempre hasoru
problema kona-ba kestaun morozidade iha Sistema Justisa sira nian. Kestaun
morozidade hamate kualidade justisa nian. Enkuantu kualidade iha justisa bele
sai hanesan sasukat ida iha Estadu ne’ebé ita hanaran Estadu Direitu Demokrátiku
ne’ebé buka valoriza moos kestaun kona-ba Direitos Humanos. Ita la bele hateten
Estadu ida nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé iha valorizasaun ba Direitos
Humanos bainhira ninia Sistema Justisa Estadu nian la garante direitu ba
sidadaun sira atu hetan justisa ba sira-nia moris iha tempu oportunu.
Hanesan
Profesór hosi Universidade de Coimbra, Boaventura Santos, hosi Centro de Estudos
Sociais no moos hosi Observatório Permanente da Justiça Portuguesa hateten
katak iha tipu rua kona-ba morozidade ne’ebé nia haran morozidade sistémika no
morozidade ativa. Nia hateten “morosidade sistémica é aquela que decorre da
sobrecarga de trabalho, do excesso de burocracia, positivismo e legalismo”. Nia
hateten liután katak “ Com as reformas que incidem sobre a morosidade sistémica
podemos ter uma justiça mais rápida”. Maibé liu-liu Profesór Bouventura Santos
subliña iha importánsia, la’ós de’it iha seleridade ba resposta judisiál maibé
liu-liu iha kualidade. Katak seleridade tenke lori garante kualidade iha
justisa. Hanesan nia hateten “Naturalmente que a questão da celeridade é uma
questão importante, que é necessário resolver. Sou, naturalmente, a favor de
uma justiça rápida. A celeridade de resposta do sistema judicial à procura que
lhe é dirigida é também uma componente essencial da sua qualidade”. Enkuantu
morozidade ativa, tuir Profesór Boaventura Santos, “ As situações de morosidade
activa são situações de processo “na gaveta”, de intencional não decisão em
que, em decorrência do conflito de interesses em que estão envolvidos, os
envolvidos e os responsáveis pelo encaminhamento da decisão utilizam todos os
tipos de escusas protelatórias possíveis”. Morozidade ativa aplika hosi
operadores do sistema judicial ho intensaun, tuir Professor Boaventura Santos,
“para impedir que a sequência normal dos procedimentos com vista ao desfecho do
caso”. Tanba ne’e, ita presiza konkorda ho Profesór Bouventura Santos katak
Timor-Leste bainhira halo reforma judisiária presiza tau atensaun ba kualidade
ba Sistema Justisa.
Ha'u hanoin iha
Timor-Leste iha moos esperiénsia rasik, ninia problema rasik, kona-ba kestaun
morozidade bainhira Estadu Timor-Leste adota de'it lian portugés nu’udar lian
ne'ebé uza iha Tribunál no kuandu uza moos lian tetun lori halo julgamentu iha
Tribunál maka númeru ba kazu ne'ebé pendente tuun. Maibé iha kontestu
Timor-Leste nian, ita presiza tau iha konsiderasaun moos katak la’ós ema hotu-hotu
bele hatene lian tetun no portugés. Ita louva ita-nia governu bainhira valoriza
atu uza lian tetun iha Tribunál hamutuk ho lian portugés. Ne’e hanesan pasu
importante ida. Ita moos la bele haluhan katak populasaun sira balu iha foho
ne'ebá balu ladún entende di'ak-di'ak lian ofisiál rua ne’e. Oinsá maka atu
rezolve kona-ba lian maka sai moos nu’udar problema ida iha kontestu sosiedade
Timor-Leste ne'ebé maka multi-linguístika. Eziste grupu linguístiku oioin iha
Timor-Leste. Entendimentu entre parte sira-ne'ebé envolve iha rezolusaun ba
konflitu ida iha Sistema Justisa Estadu nian importante tebes atu bele toma em
consideração. Fallansu uitoan iha interpretasaun hosi parte ida nia hakarak
bele hamosu konfuzaun bainhira parte seluk la entende ho di'ak-di'ak. Direitu
lori hatene buat hotu-hotu iha kestaun penál iha lian ne'ebé maka ema ne’ebé
envolve iha krime ho lian ne'ebé maka nia hatene parte prinsipál ne'ebé maka
prevee iha Pacto Internacional Sobre os Direitos Civis e Políticos iha artigu 14,
iha númeru 3 alínea a hateten katak “A ser prontamente informada, numa língua
que ela compreenda, de modo detalhado, acerca da natureza e dos motivos da
acusação apresentada contra ela”. Nune’e direitu lori hetan intérpreta gratuitu
importante tebes hanesan prevee iha artigu hanesan iha alínea f ne’ebé hateten
katak “A fazer-se assistir gratuitamente de um intérprete, se não compreender
ou não falar a língua utilizada no tribunal”.
Ita moos bele
haree katak kestaun morozidade bele hamosu moos tanba kestaun fatin. Ita hatene
katak populasaun sira ladún hetan asesu ba justisa ho di'ak iha sosiedade
Timor-Leste nia laran tanba Sistema Justisa Estadu nian seidauk to’o ba iha
baze. Ita louva tentativa balu ne’ebé Estadu Timor-Leste halo ona. Maibé ita
moos presiza hanoin atu oinsá bele ajuda atu populasaun sira bele iha
atendimentu imediata lori rezolve sira-nia problema bainhira mosu konflitu iha
sira-nia leet lori evita atu la bele hamosu krime seluk-seluk no moos lori bele
garante estabilidade no armonia entre populasaun sira. Oinsá maka atu rezolve
problema ida iha Sistema Justisa Estadu nian populasaun sira hosi suku no
aldeia ida bá to’o iha kapitál ne’ebé dook. Ita moos hatene populasaun sira iha
nivel rendimentu ne'ebé ki’ik. Sira iha difikuldade ba transporte, akomodasaun
no iha posibilidade afeta negativamente ba sira-nia serbisu nu’udar agrikultór
iha baze ne'ebá.
Atu kombate
morozidade maneira ida, entre seluk-seluk, maka oinsá atu lori justisa hakbesik
ba populasaun sira. Governu Timor-Leste presiza ajuda buka atu hadi’a justisa
ne'ebé di'ak ba povu sira no moos ba interesse Estadu nian. Governu bele buka
oinsá atu harii, aleinde ezisténsia Tribunál Móvel ne’ebé ita hotu tenke louva,
Alternative Dispute Resolution ou Os Meios Alternativos da Resolução de
Conflitos lori tulun rezolve povu sira-nia problema ne’ebé maka la'ós oho nian.
Ita bele hamosu Alternative Dispute Resolution nu’udar komponente ida-ne’ebé
halo parte ba Tribunál ou Departamentu relevante balu, karik hanesan funsiona
iha Japaun, lori ajuda rezolve sidadaun sira-nia problema. Se bele, Governu
bele hamosu moos departamentu ida kona-ba direitu komunitáriu ne’ebé bele
kontempla justisa komunitária povu sira nian. Katak Governu presiza fó
kompeténsia no kondisaun ba podér lokál sira lori rezolve povu sira-nia
problema ne’ebé la'ós oho nian. Tanba ne’e, Governu presiza tebes atu kria
Sistema Justisa ida-ne'ebé buka hakbesik an ba povu sira. Ho nune’e, maka
presiza baze legál ne’ebé lori fó dalan atu bele hamosu justisa komunitária.
Governu presiza halo treinamentu hanesan dalan lori hanorin ou fahe koñesimentu
oinsá podér lokál sira bele atua ho di'ak no loos (lori la bele kontra fali lei
Estadu nian no Direitos Humanos) bainhira rezolve problema ou konflitu iha
komunidade sira-nia leet. Ho nune’e, la’ós de'it Estadu fó alternativu ba
rezolusaun konflitu iha komunidade sira leet, maibé moos Estadu komesa ona
redús ema ne'ebé buka justisa iha dalan formál Estadu nian. Sei redús despeza
Estadu nian iha área justisa, sei rezolve problema ne'ebé relasiona ho lian
(tanba populasaun sira bele rezolve sira-nia problema ho sira-nia lian rasik no
indiretamente bele kontribui moos ba valorizasaun ba lian materna), populasaun
sira moos la halo despeza iha sira-nia prosesu buka justisa, la impede populasaun
sira-nia atividade iha baze no Estadu hatudu duni katak rekoñese no halo tuir
artigu 2 númeru 4 Konstituisaun RDTL ne’ebé hateten katak “ O Estado reconhece
e valoriza as normas e os usos costumeiros de Timor-Leste que não contrariem a
Constituição e a legislação que trate especialmente do direito costumeiro”.
Ha'u bele dehan se Estadu la kria sistema konkreta lori halo tuir artigu sira
iha Konstituisaun (Inklui moos Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos
Humanos nian) entaun artigu sira iha Konstituisaun sai hanesan liafuan retórika
ne'ebé la iha valór. Normas estaduais sira hotu la iha folin bainhira la kria
moos mekanizmu ba aplikasaun. Liafuan sira hotu iha norma Estadu nian sira hotu
hanesan de'it liafuan maten bainhira la interpreta no la aplika iha kondisaun
reál moris sidadaun nian no Estadu nian. Klaru, ita hotu hatene katak, ukun
na’in Estadu nian sei halo hela karik estudu ruma lori buka oinsá atu hatuur
polítika, baze legál no sistema ida- ne'ebé bele valoriza Direitu Kostumeiru
Timor-Leste nian.
Valorizasaun ba
Direitu Kostumeiru Timor-Leste nian sei hasoru dezafiu balu ne’ebé ligadu ho
teoria positivista de direito no dogmatismo jurídico. Iha ema balun, hanesan
Kelsen, hanoin katak lei ne’ebé vigora maka lei Estadu nian de’it. Direitu maka
Direitu Pozitivu ne’ebé hatuur hosi lejizladór. Ho nune’e, maka Direitu Pozitivu
iha Timor-Leste maka lei Estadu nian. Maibé infelizmente Estadu Timor-Leste
rasik moos halo konfuzaun bainhira halo lei nº 10/2003, de 10 de Dezembro ne’ebé
ko’alia kona-ba fonte ba Direitu. Enkuantu Konstituisaun Timor-Leste, hanesan
temi iha leten, rekoñese no valoriza Direitu Kostumeiru iha artigu 2 númeru 4
maibé iha parte seluk lei nº 10/2003, de 10 de Dezembro la temi kona-ba Direitu
Kostumeiru. Ou karik bainhira temi fonte ba Direitu iha Timor-Leste maka
Konstituisaun, entre seluk, hanesan iha artigu 2 númeru 3 alínea a maka Estadu
hanoin katak inklui ona rekoñesimentu ba Direitu Kostumeiru ne’ebé prevee moos
iha Konstituisaun Timor-Leste. Se nune’e ita la hatene loos bainhira maka Estadu
bele hasai ona lei kona-ba Direitu Kostumeiru hanesan prevee iha Konstituisaun
artigu 2 númeru 4. Tanba iha kontestu Timor-Leste nian iha-ne’ebé sosiedade
Timor-Leste nu’udar sosiedade ne’ebé soi no riku iha pluralizmu jurídiku. Iha
sosiedade hanesan ne’e, la’ós de’it lei Estadu nian sai nu’udar lei ba sidadaun
sira, maibé sidadaun sira rasik iha sira-nia moris loron-loron nian sira uza
hela Direitu Kostumeiru ne’ebé tranzmite hosi jerasaun ba jerasaun. Ita hamate
ou la rekoñese no la valoriza Direitu Kostumeiru, iha parte ida, ita viola
Konstituisaun Timor-Leste nian, iha parte seluk ita hamate patrimóniu kulturál
povu ida nian. Maibé bainhira ita rekoñese no valoriza Direitu Kostumeiru
Timor-Leste nian ita moos tau iha konfrontu ho teoria positivista de direito.
Tebes duni, hosi pontudevista teoria positivista de direito, Estadu maka iha
monopóliu ba Direitu. Só Estadu de’it maka hatuur Direitu no dalabarak Estadu
hatuur Direitu ho forsa no koersaun iha-ne’ebé Estadu obriga ema hotu-hotu
tenke respeita no simu lei Estadu nian. Gosta ou la gosta lei (Estadu nian)
maka lei hanesan iha lian latín hateten Dura Lex Sed Lex. Norberto
Bobbio moos dehan “ Pelo esforço de centralização do Estado decorrente da
intenção do Estado de suprimir gradualmente os ‘poderes paralelos’ que certos
grupos sociais tinham para impor condutas válidas e geralmente acatadas aos
membros da respectiva comunidade, inclusivamente recorrendo a meios coercivos;
ou seja, o Estado vai reclamando para si o monopólio do uso da força legítima
e, para tal, limita ou suprime o poder desses grupos sociais mais próximos ou
intermediários”. Maibé Norberto Bobbio rasik moos konsidera Direitu la’ós de’it
norma maibé moos nu’udar valór no faktu sosiál. Ho nune’e nia, ho moos sira
seluk, hamosu teoria tridimensional do Direito ne’ebé buka valoriza moos valór
no faktu sosiál. Bazeia ba teoria tridimensional do Direito, Norbeto Bobbio
ne’ebé dehan “Direito é tridimensional na medida em que se apresenta como
elemento normativo que disciplina comportamentos humanos, pressupondo uma
situação de facto e referido a valores determinados”. Ho nune’e, teoria
tridimensional do Direito lori ita simu katak Direitu hanesan moos fenómenu
sosiál ida, hosi faktu sosiál ida, moris hosi realidade sosiál ida, iha
realidade sosiál ida no moris lori korresponde ba realidade sosiál ida. Hosi
pontudevista teoria positivista de direito nian, hau moos bele karik hanoin
katak Direitu hanesan oan-mane hosi realidade sosiál no bainhira moris ho moris
nia, nu’udar oan-mane, independente, soi instrumentu koersivu sira, lori proteje
hikas realidade sosiál. Ou ho liafuan seluk atu dehan katak norma jurídika mosu
hosi faktu sosiál ida, hosi fenómenu sosiál ida, moris hosi realidade sosiál
ida, iha realidade sosiál ida no moris lori korresponde ba realidade sosiál
ida. Maibé kuandu norma jurídika moris (hamosu ona hosi lejizladór sira) norma
jurídika sira-ne’e la depende ona ba realidade sosiál. Kuandu norma jurídika
sira-ne’e moris ona entaun iha ninia independénsia totál, interpretasaun no
aplikasaun la depende ba realidade sosiál, no lori proteje realidade sosiál ita
ema nian no ba interesse Estadu nian ne’ebé hetan violasaun hosi protesaun
ne’ebé prevee hosi norma jurídika ne’e rasik. Maibé ba ha'u, lei Estadu nian
halo ba interese di'ak ba sidadaun no ba Estadu iha kontestu sósiu-kulturál no
polítiku rai ida nian rasik duni no ita presiza tetu buat hotu-hotu bazeia duni
ba sósiu-kulturál no polítika rai ne’e nian. Se lae ita husu lei Estadu halo ba
sé? Lei Estadu halo ba saída? Ba dignifika ema ou ba harahun ema? Lei estadu
hanesan mákina punisaun de'it? Ou bele sai moos meiu ida ba transformasaun
mentalidade no dignifikasaun ita ema nian? Ha'u hanoin Estadu presiza hili maka
halo lei nu'udar meiu ida moos ba transformasaun mentalidade no dignifikasaun
ita ema nian iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé respeita ba
Direitos Humanos.
Ita bele iha
hanoin oioin maibé ha'u fiar baibain lei la mosu derrepente no tenke iha razão
de ser ida no Lei ne’e rasik sempre hetan influénsia hosi forsa sosiál
sira. Hanesan Lawrence
M. Friedman hateten “Social forces are constantly at work on the law –
destroying here, renewing there; invigorating here, deadening there; choosing
what parts of ‘law’ will operate, which parts will not; what substitutes,
detours, and bypasses will spring up; what changes will take place openly or
secretly. For want of a better term, we can call some of these forces the legal
culture. It is the element of social attitude and value. The phrase ‘social
forces’ is itself an abstraction; in any event, such forces do not work
directly on the legal system. People in society have needs and make demands;
these sometimes do and sometimes do not invoke legal process – depending on the
culture”. Tanba ne’e, kuandu Estadu hamosu lei (tuir
vontade lejizladór nian) sempre tanba bazeia ba realidade sosiál ida, hamosu ho
nesesidade ida lori proteje realidade sosiál ne’e rasik ne’ebé maka prevee iha
lei ne’e rasik nia laran, iha-ne’ebé se la iha lei ne’e, bele iha violasaun ba
ema nia direitu ou violasaun ba Estadu nia interese. Enkuantu Profesór Maria
Clara Calheiros ho Sérgio Mouta Faria husik klaru kedas katak Direitu la’ós
siénsia sosiál. Tebes duni, ita hotu konkorda ho hanoin ne’e tanba direitu
la’ós estuda kona-ba fenómenu sosiál (ne’e área sosiolojia, antropolojia, psikolojia,
nsst), maibé direitu estuda de'it kona-ba norma jurídika sira.
Ita hotu simu
hanoin hosi teoria positivista de direito ne’ebé fó dalan atu Estadu iha
monopolia lori halo lei sira. Maibé ita moos espera katak bainhira Estadu halo
lei sira presiza halo lei iha kontestu Timor-Leste nian ho ninia karakterístika
rasik, ho ninia kultura rasik, ho ninia maneira hanoin rasik, ho nesesidade
rasik no moos ho ninia Istória rasik. Ou ho liafuan badak hosi Lawrence M. Friedman maka dehan legal culture
iha-ne’ebé nia dehan katak “Besides structure and substance, then, there is a
third and vital element of the legal system. It is the element of demand. What
creates a demand? One factor, for what of a better term, we call ‘the legal
culture’. By this we mean ideias, attitudes, beliefs, expectations, and
opinions about law”. Iha-ne’ebé nia ko’alia liután katak “Basically, legal
culture refers to two rather different sets of attitudes and values: that of
the general public (we can call this ‘lay legal culture’), and that of lawyers,
judges, and other professionals (we can call this ‘internal legal culture’).
Lay legal culture can exist on many levels. It is possible to speak of the legal
culture of France or Nigeria as a whole (attitudes and values which, on the
whole are characteristic of Frenchmen or Nigerians). There are also regional,
local, or group attitudes and values about law; those of the Yoruba, or Jews,
or Britons, or plumbers, cabdrievers, big business executives”. Tanba ne’e, ita la bele halo lei sira hanesan iha rai Europa ne’ebá ou
iha kontinente seluk ne’ebá. Ita moos kuidadu atu la bele halo lei copy-paste
hosi rai seluk nian. Lei bele di’ak tebes iha rai seluk maibé ita presiza haree
se lei sira-ne’e bele uza iha Timor-Leste ka lae. Ita presiza halo lei ita nian
rasik; lei sira-ne’ebé kondiz ho realidade sósiu-kulturál no polítika ita-nia
rain nian. Se ita halo lei tuir rai seluk nian ou copy-paste hosi rai seluk
nian ha'u bele kompara hanesan aman ne’ebé haree sapatu furak ida (marka Nike
ou Adidas) iha loja no nia hakarak tebes atu hola ba oan. Maibé kuandu to’o iha
uma nia oan hatais sapatu ne’e la to’o. Ou oan lakohi hatais ou, se aman obriga
hatais, labarik bele tanis tanba aperta halo labarik ain moras no la’o la
di’ak. Osan gasta leet de'it. Lei moos hanesan, lejizladór sira haree lei ruma
hosi rai seluk di'ak tebes, kuandu copy-paste loos de'it sei fó todan ba Estadu
no moris povu nian. Ou lei sira-ne’e populasaun lakohi simu no populasaun sira
kontra ou se Estadu obriga, lei ne’e rasik sei hamosu lian halerik hosi
populasaun sira. Haterus populasaun sira tanba estraga populasaun sira-nia
moris no dezenvolvimentu la la’o. Lei ne’ebé Estadu hamosu tenke ajuda populasaun
sira-nia moris no valoriza identidade kulturál povu nian lori asegura Estadu
Direitu Demokrátiku no moos lori respeita ba Direitos Humanos. Hanesan ezemplu
ha'u temi liu de’it, maibé sei iha asuntu seluk moos, hanesan lei rai inklui
rai adat nian, tara bandu, barlakeadu, lia fetosaa ho umane, direitu feto no
labarik nian, nsst. Estadu
tenke respeita direitu povu nian lori promove Direitu Kostumeiru ne’ebé lori
respeita ba Direitos Humanos hanesan UN Declarations on the Rights of
Indigenous Peoples (2007) subliña ba importánsia “the collective right to
promote and develop culture, customs and Institutions in accordance with
standards of human rights”.
Bainhira ita
haree di'ak-di'ak, kualkér povu ida moris iha kultura ida. Iha identidade
kulturál rasik. Ho nune’e ha'u konkorda ho Gadamer bainhira nia hateten, “é na
tradição que somos e que podemos vir a ser”. Ne’e katak ita ema nia moris tenke
iha ligasaun ho tradisaun tanba tradisaun halo parte ba ita ema nia moris. Ha'u
bele dehan ita ema moris iha tradisaun, hosi tradisaun no hamutuk ho tradisaun.
Maibé tradisaun sira hotu ita ema maka halo. Ho nune’e tradisaun sira-ne’e
rasik moos moris iha kontestu ida no iha tempu ida nia laran. Tradisaun ida
vale iha kontestu no tempu balu maibé iha kontestu no tempu seluk la kondiz ona
ho realidade moris ita ema nian no ita ema presiza halo adaptasaun. Tradisaun ne’e rasik tenke dinámiku,
hanesan moris ne’e rasik moos dinámiku. Tanba ne’e,
Direitu Kostumeiru ne’ebé maka la kondiz ona ho realidade moris ita ema nian iha
tempu agora, iha kontestu Estadu Direitu Demokrátiku no ba valorizasaun
Direitos Humanos nian, ita tenke halakon. Tanbasá ita la hamosu tradisaun foun
ne’ebé maka di'ak lori asegura Estadu Direitu Demokrátiku no respeita Direitos
Humanos nu’udar tradisaun ida-ne’ebé ita bele husik hela ba jerasaun foun oin
mai?
Portugál rasik
nu’udar nasaun antiga ida iha mundu iha-ne’ebé soi kultura jurídika estaduál
ne’ebé forte sei fó valorizasaun ba kostume hanesan prevee iha sira-nia kódigu
sivíl iha artigu 348. Carlos Feijó hateten katak “Note-se ainda que, nos termos
do nº 3 do artigo 348º, o tribunal só estará habilitado a julgar de acordo com
o Direito posto, com a lei, se não existir ou não se puder comprovar o conteúdo
do Direito consuetudinário invocado”. Ho nune’e maka Carlos Feijó moos hateten
liután katak “ Nesse sentido, aquela posição pugnando pela supremacia e
prevalência da lei como traduzindo a vontade geral daria espaço ao costume como
fonte mediata na medida em que a lei lhe reconhece valor como efectivo
meio de vivência e regulação da vida a nível local, funcionando como mecanismo
de homeostase, de regulação social, ao nível local (estrangeiro). Freitas do
Amaral moos dehan katak “ para o CC [Código Civil português], afinal o costume
é fonte do Direito!” Freitas do Amaral haforsa liután ninia hanoin lori dehan “
o costume é a fonte de direito nos tribunais portugueses, não apenas quando a
parte interessada o invoque e prove, mas também – e este é o ponto mais
interessante – quando nenhuma das partes o invocar, desde que o tribunal o
conheça e consiga determinar o seu conteúdo”. Hanesan moos Profesór Maria Clara
Calheiros ho Sérgio Mouta Faria hateten, relasiona ho Portugál nia lei katak “
É o que acontece no nosso ordenamento jurídico com o costume e com o direito
estrangeiro. Aqueles que pretendem acolher-se a uma norma consuetudinária ou
uma norma jurídica de um ordenamento jurídico que não seja o português vêem
recair sobre si o ónus da sua prova”. Maibé depois Profesór Maira Clara
Calheiros ho Sergio Mouta Faria hateten moos katak “Ora, se em matéria de
alegação de matéria de facto cabe aos litigantes assumirem, sob pena de verem
frustrada a sua tese, a liderença, já o mesmo não acontece relativamente à
invocação do direito aplicável – a este respeito vale o princípio iura novit
curia, ou seja, o tribunal tem obrigação de conhecer o direito. Deste modo,
se um dos litigantes se esquece na acção de alegar a existência de certo
prejuízo que sofreu, tal facto pode determinar a perda do direito à respectiva
indemnização, mas o mesmo não acontece se, invocado o prejuízo, aquele mesmo
litigante não mencionou as regras de direito face às quais lhe assitiria um
direito à indemnização”. Ho prinsípiu ida-ne’ebé hanaran iura novit curia katak
Tribunál iha obrigasaun lori hatene Direitu maka parte ne’ebé iha konflitu la
hatene lei ruma maibé se Tribunál hatene, Tribunál tenke aplika lei ne’e.
Ha'u haree ema
ne'ebé maka iha hanoin rua-rua, dúvida, ba valorizasaun Direitu Kostumeiru iha
moos razaun tanba sira iha preokupasaun bainhira iha Direitu Kostumeiru la
valoriza dignidade ema nian no viola Mekanizmu Internasionál ba Protesaun
Direitos Humanos. Ba sira-nia preokupasaun sira-ne’e ita hotu konkorda. Tanba
ne’e, bainhira Estadu halo karik lei ne'ebé regula kona-ba Direitu Kostumeiru
sei buka atu hatuur iha prinsípiu prater legem ou secundum legem
no bazeia ba Direitu Internasionál no Mekanizmu Internasionál ba Protesaun
Direitos Humanos inklui moos ba Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste
(no ho kuidadu ba artigu 9 no artigu 23 entre artigu sira seluk moos). Katak
Estadu halo lei kona-ba Direitu Kostumeiru tuir Konstituisaun Repúblika
Timor-Leste haruka iha artigu 2 númeru 4 maibé respeita moos artigu 9 no artigu
23 no artigu seluk-seluk ne’ebé relevante. Atu lei sira la bele kontra fali
Konstituisaun. Ho nune’e maka ita, aleinde garante Timor-Leste nu’udar Estadu
Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos (lori halo tuir duni
ita-nia Konstituisaun haruka), ita moos aproveita pluralizmu jurídiku nu’udar
meios alternativos lori ajuda populasaun sira-nia moris, rezolve sira-nia
problema no garante estabilidade no armonia entre sidadaun sira. Ho nune’e
Tribunál Estadu nian bele aplika moos Direitu Kostumeiru, ida-ne’e maka ema
barak haluhan tiha, lori rezolve problema sidadaun nian sira.
Tuir International Council on Human Rights
Policy (ICHRP) nia estudu kona-ba Plural Legal Orders and Human Rights rekoñece
katak “the tension between culture and rigths is a dynamic processs rather than
a pair of static opposites. People are bearers of culture and of rights. They
influence one another and the rights paradigm itself is a cultural phenomenon”.
Hanesan moos hanoin hosi Brian Tamanaha bainhira nia hateten katak “ The basic
problem is that local norms and process could not be removed their original
medium without losing their integrity. In many indigenous contexts, rules were
not treated as bainding dictates, but rather as flexible rules that could be
negotiated in the course of resolving disputes. Enkuantu
René David hateten katak “o costume deve ser mais um dos elementos que permitem
ao jurista descoberta da solução justa”. Tanba ne’e, ha'u konkorda ho hanoin
hosi Carlos Feijo nian bainhira nia hateten katak “A postura monista que vê no
Estado a fonte exclusiva de criação e aplicação do Direito é um paradigma que
merece ser repensado”.
Agora ita moos
kuidadu, iha nasaun hotu-hotu, relasiona ho reforma judisiária, ita hasoru hela
parte rua iha-ne’ebé hanesan Bouventura Santos hanaran hegemónico no contra-hegemónico.
Tuir Bouventura Santos, hegemónico “É um campo dos negócios, dos interesses
económicos, que reclama por um sistema judiciária eficiente, rápido, que
permita a previsibilidade dos negócios, dê segurança jurdídika e garanta a
salvaguarda dos direitos de propriedade. Os protagonistas do campo hegemónico
são o Banco Mundial, o Fundo Monetário Internacional e as grandes agências
multilaterais e nacionais de ajuda ao desenvolvimento, como o Banco
Internacional de Desenvolvimento, a USAID, etc. É neste campo que se concentra
a grande parte das reformas do sistema judiciária por todo o mundo. Iha parte
contra-hegemónico nia dehan “É o campo dos cidadãos que tomaram consciência de
que os processos de mudança constitucional lhes deram direitos significativos e
que, por isso, vêem no direito e nos tribunais um instrumento importante para
fazer reivindicar os seus direitos e as suas justas aspirações a serem
incluídos no contrato social. Instala-se um certo inconformismo em relação à
discrepância entre os direitos consagrados e os direitos aplicados”. Oinsá atu
akomoda situasaun rua ne’e maka ita presiza kuidadu, iha prosesu halo reforma
judisiária, atu parte ida la bele estraga parte seluk.
B)
Independénsia órgaun judisiáriu nian
Parte
fundamentál ida hosi Sistema Justisa Estadu nian maka órgaun judisiáriu sira
bele iha independénsia totál ba sira-nia atividade. Iha parte seluk, iha
realidade iha asuntu balu ne'ebé populasaun sira presiza atu hetan solusaun ba
sira-nia problema ladún iha atendimentu efetivu no efisiente hosi entidade Estadu
nian ne'ebé iha knaar ba rezolve problema sira-ne'ebé maka populasaun sira
hato’o ne'ebé kontribui moos ba kestaun morozidade. Maibé kuandu halai ba
morozidade ativa ita-nia Kódigu Penál prevee moos solusaun balu atu populasaun
sira bele uza, entre seluk, maka abuso do poder (artigu 297), denegação da
justisa (artigu 282) no relasiona ho advogado ou Defensor Público maka
prevaricação de Advogado ou Defensor Público (artigu 288). Tanba relasiona ho
kazu krime maka ne’e kompeténsia iha Ministério Público nian ona nu’udar na’in
ba krime ho nune’e Minsitério Público tenke investiga bainhira populasaun balu
hato’o keixa. Ne’e la’ós ona entre separasaun funsaun insituisaun órgaun
judisiáriu idak-idak nian. Tanba separasaun funsaun hosi insituisaun órgaun
judisiáriu sira, idak-idak ninia knaar, ida la mete ida seluk nian bainhira
lori hala'o serbisu serbí ba justisa, tuir lei haruka, maibé kuandu iha
instituisaun órgaun judisiáriau sira karik iha funsionáriu balu bainhira hala'o
sira-nia knaar maka komete karik krime (hanesan prevee iha Kódigu Penál) maka
Ministério Público obrigatoriamente tenke investiga kuandu populasaun hato’o
keixa. Tanba ne’e, ita presiza iha konxiénsia moos katak bainhira nu’udar
instituisaun Estadu nian entaun idak-idak iha ninia independénsia rasik no
órgaun judisiáriu sira hotu moos iha sira-nia independénsia rasik. Maibé iha
ezersísiu ba funsaun (execício da função ou hala'o funsaun, hala'o knaar)
funsionáriu Estadu nian hotu submete ba lei ne’ebé maka iha. La’ós ona problema
instituisaun nian kuandu indivíduu (oknum) hosi instituisaun judisiária
sira-ne’e halo hahalok ruma ne’ebé kontra karik lei. Hanesan iha Indonézia,
mezmu juiz ida hosi Tribunál Konstitusionál rasik maibé kuandu nia iha
indikasaun ba korrupsaun (kontra lei penál), Komisi Pemberantasan Korupsi
prosesa nia.
Kazu kontráriu,
bainhira funsionáriu Estadu nian sira hala'o funsaun no halo tuir hela lei
haruka, maka funsionáriu hasoru asidente ruma entaun funsionáriu ne’e la sala
no Estadu maka tenke toma responsabilidade karik iha indenizasaun ruma ba parte
ne’ebé afetadu. Dalaruma iha balu hanoin envezde hatama ema ba prizaun,
hotu-hotu la manan buat ida, pelumenus husu netik indenizasaun no direitu seluk
tan tuir lei haruka atu lori hala'o moris ne’e ba oin. Maibé kuandu situasaun
la di'ak liu,la iha solusaun favoravel, infelizmente no secara terpaksa, maka
foin hanoin atu prosesu tuir lei penál nian. Ema ida atu lakon leet de’it buat
hotu-hotu, ha'u hanoin lae! Hanesan karik ema hola sasán iha loja, se ema la
hetan sasán entaun osan tenke fó fila. Ema fó osan tanba lori hola sasán. Ema
la bele lakon leet de'it osan no la hetan moos sasán. Se maka bele simu
ida-ne’e? Ha'u hanoin ema hotu-hotu sei la simu. Ne’e maka kestaun justisa.
Baibain
bainhira populasaun sira hetan impedimentu ba asesu ba justisa dalaruma tanba
razaun oioin no entre razaun sira-ne’e maka karik tanba entre ema sira-ne'ebé
iha konflitu ba malu, ida entre sira iha relasaun amizade, familiár, polítika
ou relasaun espesiál ruma ho indivíduu balu ne'ebé maka kaer knaar iha entidade
Estadu nian ba justisa. Ho nune’e, maka impede atu populasaun sira bele hetan
solusaun lalais, efisiente no efikás ba sira-nia problema. Tau hela populasaun
sira iha situasaun dilemátika nia laran sein esperansa ba kazu ne'ebé populasaun
hakarak rezolve. Ita sei la bele ko'alia, ne’e hanesan ita bosok malu de'it,
bainhira órgaun judisiáriu sira la iha mekanizmu ida-ne'ebé lori bele garante
katak bainhira sira-nia funsináriu sira hala'o sira-nia knaar la hetan
interferénsia hosi entidade sira seluk ou hosi indivíduu sira seluk ou hosi
diskriminasaun rasiál ou étnika, grupu ou partidáriu. Tanba ne’e, atu garante
independénsia hosi órgaun judisiária ita presiza kria mecanismo do controlo
ida-ne'ebé forte no bele mai hosi Estadu ou bele mai hosi sosiedade sivíl sira.
Ita louva Estadu Timor-Leste ne’ebé kria Provedoria dos Direitos Humanos e
Justiça. Maibé ita karik moos presiza órgaun seluk ne’ebé bele sai mandatáriu
lori kazu populasaun nian hasoru funsionáriu instituisaun Estadu nian ba
Tribunál lori kontribui asegura direitu sidadaun sira nian ba asesu ba justisa
no ba protesaun Direitos Humanos iha Timor-Leste.
Mecanismo do
controlo ne'ebé mai hosi Estadu maka tenke kria lei ne'ebé forte lori hatún
sansaun ne'ebé forte administrativamente ou penál ba funsionáriu Estadu nian
ne'ebé la kolabora ho justisa ou funsionáriu Estadu nian iha órgaun judisiáriu
ne'ebé la hala'o ninia funsaun ho independénsia totál. Estadu presiza fó knaar,
liuhosi baze legál, ne’ebé di'ak liután ba Comissão Anti Corrupção lori hala'o
funsaun sira nian ho di'ak. Autoriza moos CAC partilla funsaun ruma hosi
Ministério Público nian. Katak CAC bele sai moos nu’udar na’in ba krime maibé
relasiona de’it ba krime ne’ebé ligadu ho ezersísiu funsaun funsionáriu Estadu
nian. Iha parte seluk ita bele kria ita-nia CAC halo sai hanesan KPK Indonézia
nian ne’ebé bele integra ho karakterístika Timor-Leste nian rasik. Maibé ita
bele haree katak KPK Indonézia nian, la’ós de’it ukun na'in ezekutivu nian
de'it maka sira prosesa, juiz hosi Tribunál Konstitusionál de’it moos sira kaer
no prosesa. Situasaun iha Indonézia nian karik akontese hanesan moos iha Itália
iha tinan 1990 buka kombate korrupsaun.
Iha hanoin balu
atu halo lei CAC nian lori hatama moos inversaun ba onus da prova no iha parte
seluk ita moos hatene katak teoria direitu penál hanorin katak la bele iha
inversaun ba onus da prova ba kazu krime. Solusaun ba kazu ne'e maka Estadu
bele halo lei ida lori obriga funsionáriu Estadu nian hotu-hotu deklara ninia
rikusoin bainhira asume kargu xefia ruma. Kargu saída de'it lei maka sei define
klaru iha-ne'ebá. CAC bele ajuda lori define funsaun saída de'it maka rentan
ba korrupsaun. Bainhira remata ninia funsaun nia tenke moos deklara ninia rikusoin.
Katak deklara rikusoin antes no depois hala'o knaar xefia. Ne'e hanesan dalan
prevensaun ne'ebé ita presiza hanoin lisuk took. Ha'u fiar dalan prevensaun
di'ak liu. Ema ida tama prizaun tanba korrupsaun la iha ema ida maka manan.
Estadu la manan buat ida, a não ser lei Estadu nian obriga fó fila osan. Ema
tama prizaun moos hasa'e despeza ba Estadu de'it. Tanba ne'e, ita buka
mekanizmu prevensaun ne'ebé maka forte no adekuadu ne'ebé la fó dalan atu ema
halo korrupsaun.
Estadu moos
presiza hatuur Defensoria Publika nu’udar órgaun independente totál ida. La’ós
de'it independénsia iha liafuan mamuk ne'ebé la vale buat ida maibé liu-liu
oinsá atu Defensoria Publika sai nu’udar órgaun independente ida duni iha
sira-nia atividade hotu-hotu inklui iha administrativa no finanseira. Katak
Defensoria Publika la bele tutela ba Ministério da Justiça iha kualkér
dependénsia ruma. Maibé hamriik mesak. Karik Defensoria Publika la bele hamriik
mesak bele submete finanseiru-administrativamente ba Gabinete da Presidência da
República iha-ne’ebé baibain ita timoroan konsidera Presidente da República
nu’udar aman ba nasaun. Tanba Defensoria Publika maka hanesan dalan atu
populasaun ki’ik sira bele defende sira-nia an, asesu ba Tribunál, bainhira
sira hetan violasaun ruma ba sira-nia direitu ou bainhira sira presiza atu
proteje sira-nia direitu iha Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé proteje Direitos
Humanos. Bainhira Defensoria Publica sei submete ba órgaun ezekutivu, iha karik
tendénsia ou iha karik probabilidade boot atu populasaun ki’ik sira sei la bele
hetan, tanba iha karik impedimentu, protesaun ba sira-nia direitu bainhira
populasaun ki’ik sira-ne’e hasoru problema ruma ho ukun na’in sira iha Governu
ou ho sira-ne’ebé ligadu ba partidu ne’ebé maka kaer Governu. Tanba kualkér
órgaun judisiáriu ida la independente tanba sira iha ligasaun direta iha
kestaun finanseiru no administrativa ho Governu. Oinsá atu hakotu interferénsia
sira-ne’e maka ita presiza buka mekanizmu ida-ne’ebé maka bele asegura loloos
independénsia órgaun judisiáriu sira nian.
Ho nune’e maka
ha'u bele dehan katak Defensoria Publika maka sai nu’udar entidade ida, entre
entidade sira seluk, ne’ebé iha papél extremamente importante tebes no sai
nu’udar vanguarda ba Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos iha-ne’ebé
lori garante duni asesu ba justisa ba sidadaun sira. Ita la bele dehan Estadu
ida nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita Direitos Humanos
bainhira la iha garantia ba sidadaun sira lori iha asesu ba justisa.
Ita hakarak ou
lakohi, tanba ne’e la'ós kestaun hakarak ou lakohi maibé direitu fundamentál
sidadaun sira nian iha Estadu Direitu Demokrátiku nia laran ne'ebé iha
protesaun ba Direitos Humanos, Defensoria Publika tenke independente no tenke
hala'o sira-nia knaar ho di’ak no profisionál ba ajuda populasaun sira-ne’ebé
presiza sira-nia asisténsia jurídika. Lahó sira-nia tulun, sira-nia matenek no
profisionalizmu, populasaun ki’ik no ki’ak sira la bele hetan justisa, la bele
lori sira-nia kazu ba Tribunál no la bele defende an iha Tribunál. Ha’u bá
haree julgamentu ida (iha momentu ne’ebá ha'u bá ho intensaun atu haree lala'ok
julgamentu iha Tribunál ba ha'u-nia estudu mestradu) iha Tribunál relasiona ho
kazu oho malu entre arte rituál sira iha distritu ida iha-ne’ebé, tuir ha'u-nia
haree, Defensór Titulár sira ladún hala'o sira-nia knaar ho di’ak. Tanba iha
julgamentu ne’e nia laran ha'u la haree diferensa, se la’ós hosi sira-nia
hatais, entre Prokuradór ho Defensór Titulár sira. Prokuradór akuza, tuir duni
sira-nia funsaun, ba hahalok krime ne'ebé maka membru arte rituál sira-ne’e
karik (lori respeita ba presunção da
inocência) halo. Maibé Defensór Titulár sira la buka atu “defende” arguidu.
Ne’e hanesan esperiénsia ida-ne’ebé ha'u haree iha julgamentu ida iha Tribunál.
Apenas iha julgamentu ida de’it no ha'u moos la bele jeneraliza katak Defensór Titulár
sira la defende arguidu. Ho nune’e maka ha'u hakerek defende entre aspas. Tanba
karik iha julgamentu antes sira moos hala'o ona sira-nia funsaun lori buka
defende arguidu sira ou se lae iha julgamentu oin fali maka sira buka defende
arguidu. Karik, iha momentu ne’ebá no só iha momentu ne’ebá de’it maka sira la
defende arguidu.
Ha’u espera atu
Defensór Titulár ba kazu sira iha Tribunál presiza buka atu defende arguidu ho
di’ak no ho profisionalizmu. Iha kazu krime nian, pelumenus, Defensór Titulár sira
buka kontribui lori hatún pena ba arguidu sira kuandu arguidu sira hatudu
sira-nia kolaborasaun no “hahalok di’ak” karik hanesan sira hatudu
arrependimentu maka’as. Karik iha parte ida-ne’e maka importante tebes atu iha
komunikasaun di’ak entre kliente ho Defensór Titulár sira. Esplika ba sira
kestaun ruma kona-ba lei ne'ebé relevante ho sira-nia situasaun. Ha'u la hatene iha krime nian iha
Timor-Leste aplika ka lae (tenke aplika) hal-hal
yang memberatkan no hal-hal yang meringankan ba arguidu sira. Tebes duni, ema iha probabilidade halo sala (bainhira Tribunál seidauk
deside no ita respeita presunção da
inocência) ou ema bele halo sala (bainhira Tribunál deklara ona) maibé ema
nu’udar ema no ita presiza iha tratamentu ne'ebé di'ak no adekuadu. Se ema la
arrepende ba krime ne'ebé nia halo ou iha hal-hal
yang memberatkan maka tenke fó duni sansaun ne'ebé todan. Maibé liu-liu
dalaruma ita presiza haree moos katak ema ida halo sala la'ós tanba ninia
hakarak maibé tanba sirkunstánsia no mentalidade Timor-Leste nu’udar nasaun
ne'ebé foin sai hosi funu naruk sei iha mentalidade balu ne'ebé sei mai hosi
tempu funu nian ou iha sirkunstánsia balu ne'ebé lori ema ida halo sala. Katak
funu naruk ne’e halo ema soi mentalidade balu ne'ebé la di'ak no ita presiza
hamosu moos forma balu lori muda mentalidade la di'ak sira-ne’e iha kontestu
harii Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos.
Aplikasaun lei
sira ita moos presiza tetu buat hotu-hotu moos. Iha-ne’e ha'u ko’alia nu’udar
ema, ita presiza tetu buat hotu-hotu, tanba nu’udar ema ita iha konxiénsia ba
fatór seluk-seluk. Só mákina maka la iha sentimentu, la iha hanoin, la iha
konsiderasaun ba fatór seluk-seluk, no buat ne'ebé instala ba nia, programadu,
no nia halo tuir loloos de’it. Tanba ne’e, ita la bele halo hanesan Montesquia
hateten juiz “era a mera boca da lei”. Só mákina de’it maka bele funsiona
hanesan ne’e. Funsiona tuir buat ne'ebé programadu ba nia. Maibé ita nu’udar
ema tenke tetu buat hotu-hotu, hal-hal yang
memberatkan dan hal-hal yang meringankan depois karik sei iha tan hal-hal sira
seluk, liu-liu iha kontestu Timor-Leste nian rasik. La'ós tuir loos de’it
mentalidade rai li'ur nian ne'ebé individualistik no legalistik. Ne’e la
signifika katak mentalidade no lei malae sira nian la di'ak, lae! Apenas tanba
ita-nia karakter, kultura, Istória no realidade moris Timor-Leste nian la
hanesan. Malae sira han
paun bosu ona, timoroan han etu ho batar maka foin bosu. Se han de’it paun
terus boot ida ba timoroan sira tanba sei sinte hela hamlaha nafatin. Tanba ita
la hanesan. La’ós kestaun di'ak ou la di'ak.
Iha kontestu
Timor-Leste nian, ita presiza akomoda teoria positivista de direito ho valorizasaun
ba Direitu Kostumeiru Timor-Leste tuir Konstituisaun haruka. Karik ita bele
dehan katak, iha Sistema Justisa Timor-Leste nian dalaruma presiza iha faze
tranzisaun ida di'ak atu lori evita “xoke kulturál”, entre kultura jurídika
legalista ho direitu kostumeiru (pluralizmu jurídiku) Timor-Leste nian. Maibé
ita tenke tau klaru kedas katak valorizasaun ba Direitu Kostumeiru lori
respeita ba ita-nia Konstituisaun, Direitu Internasionál no ba Mekanizmu Internasionál
Protesaun ba Direitos Humanos iha kontestu harii Estadu Direitu Demokrátiku
ne'ebé respeita ba Direitos Humanos. Ne'e katak valorizasaun ba Direitu Kostumeiru
lori respeita Direitu Pozitivu ne’ebé Estadu kria no Estadu kuandu kria Direitu
Pozitivu lori valoriza moos Direitu Kostumeiru tuir Konstituisaun, Direitu
Internasionál no Mekanizmu Internasionál Protesaun ba Direitos Humanos.
Tanba ne’e,
ha'u fiar ema ne'ebé kaer lei di'ak la’ós ema ne'ebé kaer lei ho matan-taka
maibé ema ne’ebé kaer lei ho matan la taka (matan moos) atu lori haree buat
hotu-hotu, lori tetu buat hotu-hotu, lori foti desizaun ruma ne'ebé di'ak liu.
Ho nune’e, karik di'ak liu ba ema ne'ebé aplika lei presiza, hanesan símbolu
ida, matan la taka no hatais adat Timor-Leste nian atu lori haree buat
hotu-hotu ne'ebé di'ak ho realidade sósiu-kulturál no polítika Timor-Leste nian
rasik ba sidadaun no Estadu Timor-Leste nia di'ak. Tanba, mai ha'u, aplika lei
bainhira hamosu prejuizu ba an, ba ema seluk no ba Estadu. Iha parte ida-ne’e
presiza moos lejizladór iha Timor-Leste sira-nia kuidadu, sira-nia matan la
bele taka moos, atu kuandu halo lei ruma presiza haree moos ba sirkunstánsia no
realidade sósiu-kulturál no polítika Timor-Leste nian.
Iha parte
importante tebes ida moos maka mekanizmu kontrolu hosi sosiedade sivíl sira
nian atu asegura direitu sidadaun hotu-hotu nian ba asesu ba justisa no
independénsia órgaun judisiáriu sira nian. Ita louva organisição não governamental
sira-nia serbisu ne'ebé sira halo durante ne’e, entre sira, hanesan JSMP,
Yayasan HAK, Ajar, Rede Feto, no moos hosi parte Igreja Katólika nian bainhira
sira fó moos hanoin importante ruma ba Sistema Justisa iha Timor-Leste.
Universidade Nasionál Timor Lorosae, nu'udar universidade publika no iha liu
kondisaun nesesáriu, presiza harii Centro de Estudo Social, Centro dos Direitos
Humanos, Observatório ba Justisa Timor-Leste no Observatorio ba Direitos
Humanos iha Timor-Leste lori bele halo peskiza no analiza ruma kona-ba kestaun
justisa no Direitos Humanos iha Timor-Leste. Ha’u moos hakarak sujere moos atu
Ministério da Educação bele moos harii departamentu ida kona-ba Direitos
Humanos atu lori bele haree polítika implementasaun Direitos Humanos ba estudante
sira.
Se bele karik
Procudoria Geral da República de Timor-Leste bele harii moos departamentu
ida-ne’ebé ligadu ho Direitos Humanos lori, hanesan iha Portugal iha
Procuradoria-Geral da República iha Gabinete de Documentação e Direito
Comparado, kontribui moos ba Direitos Humanos. Ha'u hakarak sujere hanesan moos
ba Parlamentu Nasionál.
Ha’u moos,
nu’udar sidadaun simplés ida, hakarak aproveita lori sujere ba Señór Francisco
Guterres - Lu Olo ne’ebé eleitu nu’udar Presidente da República Democrática de
Timor-Leste, tanba Presidente da República, hanesan parte importante ida,
durante ne’e fahe prémiu Direitos Humanos ne’ebé maka di’ak tebes atu lori
valoriza no insentiva indivíduu, grupu no sosiedade sira lori promove no
asegura protesaun Direitos Humanos ba komunidade sira maibé importante ida
seluk moos atu, se bele karik, iha Prezidente eleitu Señór Francisco Guterres –
Lu Olo nia ukun, hamosu departamentu Direitos Humanos atu, iha parte ida, lori
koordena, kolabora ba atividade ruma, estudu, semináriu, sosializasaun ba
komunidade relasiona ho Direitos Humanos serbisu hamutuk entidade Estadu nian
no sosiedade sivíl sira-ne'ebé relevante no, iha parte seluk, buka lori fó
hanoin ruma ba Presidente da República bainhira Presidente da República presiza
foti karik medida ruma ou halo karik intervensaun ruma relasiona ho kestaun
Direitos Humanos.
Povu
Timor-Leste fiar iha Señór Francisco Guterres - Lu Olo nia ukun sei hakbesik an
ba povu iha-ne’ebé hanesan indikasaun ida maka iha planu atu konvida xefe suku
hotu-hotu iha Timor-Leste lori partisipa moos iha loron tomada da posse Señór
Francisco Guterres – Lu Olo nu’udar Presidente da República Democrática de
Timor-Leste hanesan moos Señór Prezidente Taur Matan Ruak halo iha ninia ukun
bainhira la’o bá vizita suku sira iha Timor-Leste ho intensaun atu hakbesik an
ba povu sira. Señór Prezidente Taur Matan Ruak hala'o ninia intervensaun balu, check and balance, ne’ebé ita bele louva
iha-ne'ebé hatudu loloos oinsá atu buka kontribui hari Estadu ida-ne’e ho di'ak
no ho kuidadu. Mezmu Prezidente Taur Matan Ruak promulga lei pensaun vitalísia
maibé ita bele haree katak promulgasaun lei ne'e hanesan “terpaksa” de'it
bainhira ita rona liafuan ruma hosi mensajen Señór Prezidente Taur Matan Ruak
ne'ebé lee iha Parlamentu Nasionál fó sai iha notísia RTTL iha loron 2 fulan
Maiu tinan 2017 katak lei ne'e privilejia de'it ema balu.
Povu
Timor-Leste moos sei tau esperansa boot liután ba Señór Francisco Guterres – Lu
Olo tanba Señór Francisco Guterres – Lu Olo iha esperiénsia lubuk ida nu’udar
Prezidente Parlamentu Nasionál, hasai kursu lisensiatura iha Direitu. Ho
nune’e, povu Timor-Leste sei hein polítika di’ak ruma hosi Señór Francisco
Guterres - Lu Olo lori kontribui iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku
iha-ne’ebé respeita ba Direitos Humanos ba povu sira-nia moris di’ak.
Iha parte
importante seluk ida moos maka formasaun espesializada kontínua ba operadór
justisa sira hotu, katak maluk sira hotu-hotu ne'ebé serbisu no serbí ba
Justisa atu nune’e sira bele hasa’e sira-nia matenek, kualidade, efisiénsia no
efetivu iha sira-nia serbisu sira hotu. Tanba sein formasaun espesializada
ne'ebé maka di'ak bele kontribui ba morozidade, kualidade Justisa la di’ak no
afeta moos ba independénsia órgaun judisiáriu. Ha'u fiar katak bainhira maluk
sira hotu ne'ebé serbisu iha Justisa iha formasaun di'ak no matenek sira rasik
maka depois sei kontribui lori harii Sistema Justisa ida-ne’ebé maka di'ak lori
serbí sidadaun sira hotu iha Estadu Direitu Demokrátiku nia laran ne’ebé respeita
ba Direitos Humanos iha República Democrática de Timor-Leste. Se lae, operadór
ba justisa ne’ebé tuir loloos atu proteje direitu sidadaun sira nian ne’ebé
konsagra iha Konstituisaun (no lei oan sira seluk) no proteje moos Direitos
Humanos, sira fali maka viola uluk-uluk direitu no Direitos Humanos populasaun
sira nian. Ho nune’e, formasaun espesializada (edukasaun ita presiza haree moos
nu'udar fatór transformasaun ba mentalidade no meiu dignifikasaun ba ema)
kontínua ne’ebé di’ak ba funsionáriu sira sai nu’udar parte importante tebes
iha prosesu reforma judisiária lori kontribui ba harii Estadu Direitu Demokrátiku
ne'ebé respeita ba Direitos Humanos.
Ha'u konkorda liután ho Boaventura Santos bainhira nia hateten katak “ O
sistema judicial está, hoje, colocado perante uma dilema. Se não assumir a sua
quota-parte da responsabilidade, continuará a ser independente de um ponto de
vista corporativo, mas será cada vez mais irrelevante tanto social como
politicamente. Deixará de ter aliados na sociedade e isolar-se-á cada vez mais.
Se pelo contrário, assumir a sua quota de responsabilidade, politizar-se-á e,
com isso, aumentará o nível de tensão e conflito, quer internamente, quer no
relacionamento com outras instâncias de poder. Verdadeiramente, a um sistema
judicial democrático não resta outra alternativa se não a segunda. Tem que
perder o isolamento, tem que se articular com outras organizações e
instituições da sociedade que o possam ajudar a assumir a sua relevância
política”.
Ikus mai, ha'u
hakarak husik liafuan ikus iha artigu ida-ne’e ne’ebé bele rezumu buat
hotu-hotu kona-ba Direitu no Direitos Humanos, tanba tuir ha'u-nia hanoin
kestaun ne’e maka hanesan núkleu, abut no hun hosi violasaun ba Direitu no
Direitos Humanos maka kestaun justisa ne’e duni iha-ne’ebé hanesan Ulpianus
hateten “atribuir a cada um o que é seu” no Jesus Cristo, ha'u
interpreta ba ligasaun ho justisa nian la’ós ba polítika ukun nian, hateten “fó
ba César buat ne’ebé César nian no fó ba Maromak buat ne’ebé Maromak nian”.
Katak fó buat ne’ebé pertense ba ninia na’in rasik duni. Tanba iha momentu
ne’ebá moeda iha ilas César nian. Ho nune’e pertense ba César (Maibé nu’udar
ema kristaun ou ema ne'ebé fiar ba Maromak (lori inklui moos maluk sira hosi
relijiaun seluk) ita hotu fiar katak sasán hotu-hotu Maromak nian). Tanba ne’e,
buat ne’ebé ita nian katak ita nian no ema seluk nian katak ema seluk nian.
Kuandu iha maluk balu hanoin ida-ne’e hanesan sala nafatin entaun maluk sira-ne’e
komesa la iha ona sensibilidade ba justisa. Aat liután maka se maluk sira-ne’e
hala’o estudu ou serbisu iha área Justisa nian. Tanba justisa ho liafuan badak
katak fó ba idak-idak ninian maka lori asegura serteza jurídika ba sidadaun
sira-nia direitu no lori proteje Direitos Humanos. Ne’e maka esénsia hosi
justisa iha Direitu, iha ámbitu reforma judisiária, lori harii Sistema Justisa
ne’ebé buka asegura Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos iha
República Democrática de Timor-Leste.
*Antigo estudante da Escola de
Direito da Universidade do Minho do Mestrado em Direitos Humanos. Iha interese
iha área sira hanesan Judisiáriu, Direito Internacional dos Direitos Humanos,
Direitos Fundamentais, Direito do Ambiente, Direitos Humanos e Biomedicina. Iha
relasaun di’ak ho Escola de Direito da Universidade do Minho. Agora daudaun
hanesan Professor da História, Cultura e Língua Timorense no História e Cultura
Portuguesa iha Instituto São João de Brito – Kasait, Likisa. Bele kontaktu iha 76094252.
Comentários
Enviar um comentário